Problem metalepsy. Od tropu do konceptu
Abstrakt
Pojęcie metalepsy odrodziło się w dyskursie teoretycznym oraz krytycznoliterackim jako efekt recepcji publikacji GérardaGenette’a z 1972 r.O swoistej modzie na ten trop mogłaby świadczyć liczba publikacji, w językach angielskim, francuskim czy niemieckim, szczególnie po rozwinięciuprzez Genette’a swojego konceptu w roku 2004. W istocie mówimy w tym wypadku o zastosowaniu – „aneksji” przez narratologię pojęcia z zakresu retoryki.W tym samym czasie termin jest rzadko używany poza tym obszarem. Leksykony i słowniki albo go pomijają, albo definiują, dość pobieżnie, w ślad za jednym z nurtów wykładni retorycznej, jako odmianę metonimii. Niemal równolegle z Genette’em wprowadzili metalepsę do swojego dyskursu, inspirowani filozofią języka Friedricha Nietzschego, przedstawiciele dekonstrukcjonizmu: Paul de Man, Harold Bloom i Joseph Hillis Miller. Ich pomysły teoretyczne oraz interpretacje sięgające po pierwotny, retoryczny sens metalepsy, demonstrujące jej niezależną, a nawet dominującą pozycję w systemie tropów, jako „figury figur” i jednego z master tropes, okazały się zdecydowanie mniej wpływowe od konceptu narratologicznego. Autor artykułu, analizując zmienne w czasie dzieje pojęcia, spychanego na marginesy typologii z racji przypisywanej mu funkcji „figury granicznej”, stawia tezę o wciąż niewykorzystanym retorycznym potencjale tego tropu. Podążanie tą zaniedbaną ścieżką prowadzi do metalepsy jako oryginalnej procedury poznawczej, w której, w ślad za niedostrzeganym dotąd modelem asocjacji umysłowej, typem wyobraźni, możemy opisać szczególną dyspozycję podmiotu i strukturę świadomości.
Słowa kluczowe
metalepsa; narratologia; dekonstrukcjonizm; tropy główne; odwrócenie chronologiczne
Bibliografia
Bartczak, Kacper, Mowa przejęta nicością: retoryczne postawy wobec Nietzscheańskiego żywiołu nicości w poetyce Wallace’a Stevensa i Jarosława Marka Rymkiewicza, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2017, nr 2, s. 33–75.
Bloom, Harold, A map of misreading, New York 2003 [I wyd. 1975].
Bloom, Harold, Mapa przekrzywień, tłum. A. Lipszyc, „Literatura na Świecie” 2003, nr 9–10, s. 5–31.
Buchanan, Ian, ‘Metalepsis’, w: idem, A Dictionary of Critical Theory, https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780199532919.001.0001/acref-9780199532919 (d.d. 6.01.2022).
Dällenbach, Lucien, Le récit spéculaire. Essai sur la mise en abyme, Paris 1977.
Genette, Gérard, Figures III, Paris 1972.
Genette, Gérard, Métalepse. De la figure à la fiction, Paris 2004.
Hanebeck, Julian, Understanding Metalepsis. The Hermeneutics of Narrative Transgression, Berlin 2017.
Herman, David, Toward a Formal Description of Narrative Metalepsis, „Journal of Literary Semantics” 1997, Vol. 26, No. 2, s. 132–152.
Hollander, John, The Figure of Echo: A Mode of Allusion in Milton and after, Berkeley 1981.
Kaczyńska, Barbara, Metafikcja a realizm iluzyjny w „Serii niefortunnych zdarzeń” Lemony’ego Snicketa i jej serialowej adaptacji, „Dzieciństwo. Literatura i Kultura” 2019, nr 1(1), s. 109–129.
Karkiewicz, Magdalena Amelia, Metalepsa jako strategia narracyjna w dziełach literackich i filmowych (analiza zjawiska na wybranych przykładach), „Załącznik Kulturoznawczy” 2015, nr 2, s. 384–475.
Kłosińska-Nachin, Agnieszka, Miguel de Unamuno. Pomiędzy fikcją a rzeczywistością, „Przestrzenie Teorii” 2007, nr 7, s. 97–104.
Kopaliński, Władysław, ‘Metalepsja’, w: idem, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 2000 [I wyd. 1967].
Korolko, Mirosław, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1998 [I wyd. 1990].
Lausberg, Heinrich, Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, tłum., oprac. i wstęp A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002.
Maj, Krzysztof M., Wymiary transfikcjonalności, „Przestrzenie Teorii” 2018, nr 30, s. 147–166.
Malina, Debra, Breaking the Frame: Metalepsis and the Construction of the Subject, Columbus 2002.
Man, Paul de, Nietzsche’s Theory of Rhetoric, „Symposium” 1974, Vol. 28, Iss. 1, s. 33–51.
Marlowe, Christopher, Doktor Faustus, tłum. J. S. Sito, w: Dramat elżbietański, t. 1, wyb. I. Lasoniowa, tłum. K. Berwińska et al., Warszawa 1989.
Marlowe, Christopher, Tragiczna historia doktora Fausta, tłum. J. Kydryński, Kraków 1982.
Marlowe, Krzysztof, Tragiczne dzieje doktora Faustusa. Tragedia, tłum. J. Kasprowicz, Lwów 1908.
McHale, Brian, Postmodernist Fiction, London 1987.
‘Metalepsis’, Collins English Dictionary, www.collinsdictionary.com (d.d. 6.01.2022).
‘Metalepsis’, Merriam-Webster, www.merriam-webster.com (d.d. 6.01.2022).
‘Μμετάληψις’, w: F. Montanari, The Brill Dictionary of Ancient Greek, ed. M. Goh, Ch. Schroeder, Leiden 2018.
‘Metalepsis’, w: The Penguin Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, ed. J. A. Cuddon, London 1997.
Miller, Joseph Hillis, The Linguistic Moment: From Wordsworth to Stevens, Princeton 2014 [I wyd. 1985].
Möllendorff, Peter von, ‘Metalepsis’, Oxford Classical Dictionary, https://oxfordre.com/classics/display/10.1093/acrefore/9780199381135.001.0001/acrefore-9780199381135-e-8231 (d.d. 6.01.2022).
Nauta, Ruurd, The Concept of ‘Metalepsis’: From Rhetoric to the Theory of Allusion and to Narratology, w: Über die Grenze: Metalepse in Text- und Bildmedien des Altertums, Herausg. U. E. Eisen, P. von Möllendorff, Berlin 2013.
Nawarecki, Aleksander, Zamiast wstępu, w: Ilustrowany słownik terminów literackich. Historia, anegdota, etymologia, red. Z. Kadłubek et al., Gdańsk 2018.
Nelles, William, Frameworks: Narrative Levels and Embedded Narrative, New York 1997.
Nietzsche, Friedrich, Przedstawienie retoryki starożytnej, tłum. B. Baran, w: Nietzsche 1900–2000, red. A. Przybysławski, Kraków 1997.
Okopień-Sławińska, Aleksandra, ‘Metalepsis’, w: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2008 [I wyd. 1976].
Orska, Joanna, Podróż poematu (tłumaczenie jako „tranzyt”), w: Poeci Szkoły Nowojorskiej, red. K. Bartczak, Warszawa 2018.
Paszek, Paweł, Nieobecność jako źródło pisania. Niespokojni Leo Lipskiego, „Anthropos?” 2017, nr 26, s. 104–127.
Pier, John, Metalepsis, w: Handbook of Narratology, ed. P. Hühn et al., Berlin 2009.
Pier, John, Schaeffer, Jean-Marie, Introduction, w: Métalepses. Entorses au pacte de la représentation, éd. eidem, Paris 2005.
Podbielski, Henryk, Wstęp, w: Hermogenes, Sztuka retoryczna, oprac., tłum. i koment. H. Podbielski, Lublin 2012.
Quinn, Arthur, Figures of Speech. 60 ways to turn a phrase, New York 2010.
Roussin, Philippe, Rhétorique de la métalepse, états de cause, typologie, récit, w: Métalepses. Entorses au pacte de la représentation, éd. eidem, Paris 2005.
Ryan, Marie-Laure, Logique culturelle de la métalepse, ou la métalepse dans tous ses états, w: Métalepses. Entorses au pacte de la représentation, éd. eidem, Paris 2005.
Ryczek, Wojciech, Antystrofa dialektyki. Teoria retoryczna Bartłomieja Keckermanna, Toruń 2016.
Ryczek, Wojciech, Renesansowe teorie figuratywności (II): Jakub Górski, „Pamiętnik Literacki” 2017, z. 3, s. 101–119.
Ryczek, Wojciech, Ut figura sit. Beda Czcigodny o tropach pisma, „Vox Patrum” 2018, t. 69, s. 573–594.
Sierotwiński, Stanisław, ‘Metalepsja’, w: idem, Słownik terminów literackich, Kraków 1994 [I wyd. 1960].
Statkiewicz-Zawadzka, Katarzyna, Let’s Make a Meta-movie. Metalepsy i inne gry narracyjne Spike’a Jonze’a i Charliego Kaufmana, „Kwartalnik Filmowy” 2010, nr 71–72, s. 230–246.
Swoboda, Tomasz, Zakrzywienie przestrzeni reprezentacji. Parę słów o metalepsie, „Teksty Drugie” 2005, nr 5, s. 183–194.
Todorov, Tzvetan, Tropy i figury [I wyd. 1967], w: Studia z teorii literatury. Archiwum przekładów „Pamiętnika Literackiego”, t. 2, red. K. Bartoszyński et al., Wrocław 1988.
White, Hayden, Tropologia, dyskurs i rodzaje ludzkiej świadomości, tłum. A. Marciniak, w: idem, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska, M. Wilczyński, Kraków 2000.
Wierzejska, Jagoda, „Metalepsis” jako figura autobiograficznego podmiotu, w: eadem, Retoryczna interpretacja autobiograficzna. Na przykładzie pisarstwa Andrzeja Bobkowskiego, Zygmunta Haupta i Leo Lipskiego, Warszawa 2021.
Wolf, Werner, Metalepsis as a Transgeneric and Transmedial Phenomenon: A Case Study of the Possibilities of ‘Exporting’ Narratological Concepts, w: Narratology beyond Literary Criticism: Mediality, Disciplinarity, ed. J. Ch. Meister, Berlin 1988.
Ziomek, Jerzy, Retoryka opisowa, Wrocław 2000 [I wyd. 1990].
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0002-1397-2082
prof. dr hab., literaturoznawca na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Śląskiego. Zajmuje się genologią, poetyką historyczną, hermeneutyką form poetyckich, edytorstwem jako formą krytyki literackiej. Jest autorem pierwszej monografii o twórczości Stanisława Barańczaka (Poezja Stanisława Barańczaka. Reguły i konteksty, 1992) oraz książki Świat jako Ty. Poezja polska wobec adresata w drugiej połowie XX wieku (2003). Opublikował liczne artykuły o poezji Nowej Fali, a także pierwszą antologię jej dokonań poetyckich (Powiedz prawdę. Antologia poezji pokolenia ’68, 1990) oraz monograficzne opracowanie wyboru polemik i manifestów („Powinna być nieufnością”. Nowofalowy spór o poezję, 2020). Jest autorem książki o poezjiWitoldaWirpszy (2013) oraz edytorem wielu jego dzieł, w tym dotąd nieznanych, odkrytych w archiwach w Rapperswilu, Berlinie i Szczecinie: powieści Sama niewinność (2017), dramatu Umieralnia (2019), Listów z oflagu (2015) i innych.
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
