Papier trwalszy niż kamień – o nagrobku Stanisława Żółkiewskiego napisanym przez Jakuba Sobieskiego
Abstrakt
Autorka przypomina dzieje anonimowego epitafium dla Stanisława Żółkiewskiego umieszczonegona jego nagrobku w Żółkwi, które paradoksalnie przetrwało jako tekst w zbiorze Szymona Starowolskiego Monumenta Sarmatarum. Wrękopisie (Biblioteka Zakładu Narodowego Sobieskiego – sławnego mówcy i ojca króla Jana III Sobieskiego. Autorka dokonała oceny argumentów przemawiających za tą atrybucją (opartych na charakterze manuskryptu, zwyczajach pogrzebowych, porównaniu z mową pogrzebową) i przyjęła autorstwo Jakuba Sobieskiego. Uwagi końcowe dotyczą legendy z dzieciństwa Jana III, związanej z sentencją Horacego, którą przyszły król miał czytać z nagrobka pradziada. Autorka sformułowała przypuszczenie, że przysłowie mogło być odczytywane z książki, w której – podobnie jak tekst nagrobka z Żółkwi – było zapisane epitafium z pomnika wzniesionego pod Cecorą.
Słowa kluczowe
Stanisław Żółkiewski; Jakub Sobieski; epitafium; atrybucja autorska; legenda
Bibliografia
Archiwum Mniszchów. Miscellanea z lat 1622–1689 zawierające odpisy mów okolicznościowych i sejmowych Jakuba Sobieskiego..., Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sygn. 3567 II [rkps].
Barącz, Sadok, Pamiątki miasta Żółkwi, Lwów 1877.
Barłowska, Maria, Swada i milczenie. Zbiory oratorskie XVII–XVIII wieku – prolegomena filologiczne, Katowice 2010.
Chłędowski, Adam Tomasz, Pomnik bitwy pod Hodowem, „Pamiętnik Lwowski” 1817, t. 6, s. 296–300.
Ciszewska, Małgorzata, Tuliusz domowy. Świeckie oratorstwo szlacheckie kręgu rodzinnego (XVII–XVIII wiek), Warszawa 2016.
Długosz, Józef, Jakub Sobieski 1590–1646. Parlamentarzysta, polityk, podróżnik i pamiętnikarz, Wrocław 1989.
Ekscerpt z manuskryptu własnej ręki Najjaśniejszego Króla Je[go]o M[oś]c ś. p. Jana Trzeciego, w: Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, t. 1, cz. 1, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1880.
Gałuszka, Justyna, Mowy Jakuba Sobieskiego na pogrzebach Stanisława, Jana i Reginy Żółkiewskich jako przykład oratorstwa siedemnastowiecznego – edycja źródłowa, „Terminus” 2019, z. 1, s. 105–140.
Gubański, Marek, Przekłady polskie „Dystychów” Pseudo-Katona, „Pamiętnik Literacki” 1984, z. 2, s. 217–249.
Homer, Iliada, tłum. F. K. Dmochowski, oprac. Z. Kubiak, Warszawa 1990.
Inglot, Mieczysław, „Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor” w literaturze i historii polskiej, „Pamiętnik Literacki” 1971, z. 1, s. 57–80.
Jagodzinski, Sabine, W namiotach wezyrskich. Komemoracja wojen tureckich w kulturze szlacheckiej, tłum. R. Zielnik-Kołodzińska, Warszawa 2020.
Janicki, Marek, Chorągwie nagrobne czyli nagrobki chorągiewne i rycerski obrządek pogrzebowy, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1998, t. 39, s. 77–102.
Janicki, Marek, Pochówki i pamięć poległych (XIV–XVII w.), „Napis” 2001, S. 7, s. 57–77.
Janicki, Marek A., Zaginione inskrypcje poetyckie katedry wawelskiej (do końca XVI wieku). Część I: Epitafia biskupie i królewskie, „Studia Waweliana” 2002/2003, nr 11/12, s. 43–72.
Jarczykowa, Mariola, Przy pogrzebach rzeczy i rytmy. Funeralia Radziwiłłowskie z XVII wieku, Katowice 2012.
Knapiusz, Grzegorz, Thesaurus Latino-Polono-Graecus seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae..., Kraków 1621.
Korolko, Mirosław, Jana Kochanowskiego żywot i sprawy. Materiały, komentarze, przypuszczenia, Warszawa 1985.
Lenart, Mirosław, Miles pius et iustus. Żołnierz chrześcijański katolickiej wiary w kulturze i piśmiennictwie dawnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.), Warszawa 2009.
Malski, Andrzej, Laureum Stanislaetum et aureum lauretum, Seu ab Iluustrissimo Domino Stanislao Żokiewski [...] basilica sanctorum Stanislai et Laurentii martyrum Żołkieviae erecta, extructa, fundata, Zamość [s.a., po 21.09.1640].
Miaskowski, Kasper, Zbiór rytmów, wyd. A. Nowicka-Jeżowa, Warszawa 1995.
Milewska-Waźbińska, Barbara, Ars epitaphica. Z problematyki łacińskojęzycznych wierszy nagrobnych, Warszawa 2006.
Morsztyn, Jan Andrzej, Utwory zebrane, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1971.
Nowaszczuk, Jarosław, Miejsca wspólne łacińskich epitafiów epoki renesansu, Szczecin 2007.
Nowaszczuk, Jarosław, Przyczynek do badań nad dziełem „Monumenta Sarmatarum” Szymona Starowolskiego, „Pamiętnik Literacki” 2017, z. 3, s. 217–233.
Okolski, Szymon, Orbis Polonus, t. 2, Kraków 1643.
Petrus, Jerzy T., Kościoły i klasztory Żółkwi, Kraków 1994.
Pisma Stanisława Żółkiewskiego kanclerza koronnego i hetmana, wyd. A. Bielowski, Lwów 1861.
Płacz grobowy na sławnej pamięci Je[g]o M[oś]ci Pana, Pana Stanisława Żółkiewskiego..., Biblioteka Kórnicka, sygn. 503 [rkps].
Polak, Wojciech, Żółkiewski pogromca Moskwy. Biografia, Kraków 2020.
Pomniki epigrafiki i heraldyki dawnej Rzeczypospolitej na Ukrainie, red. W. Drelicharz, t. 1: Ziemia lwowska dawnego województwa ruskiego, oprac. A. Biedrzycka, Kraków 2005.
Potocki, Wacław, Grobowi, w: idem, Dzieła, t. 1, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1987.
Przemowa do gości na pogrzebie P[an]a Andrzeja Łowczowskie[g]o Dobka przez P[ana]a Krukienickie[g]o, zięcia jego w Tarnowie, Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (obecnie zbiory Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. W. Stefanyka), sygn. 647 I [rkps].
Rećko, Janusz, Literackie epitafium barokowe. Geneza i teoria gatunku, Zielona Góra 1992.
Seneca, Lucius Annaeus, Trojanki. Troades, tłum. i oprac. T. Sapota, I. Słomak, wstęp T. Sapota, przyp. I. Słomak, Katowice 2016.
Skwara, Marek, „Miejsca wspólne” polskiej poezji i sztuki funeralnej XVI i początku XVII wieku, Szczecin 1994.
Sobieski, Jakub, Dziękowanie na pogrzebie Stanisława Żółkiewskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, w: idem, Mowy pogrzebowe, wyd. M. Barłowska, M. Ciszewska, Warszawa 2019.
Sobieski, Jakub, Mowy pogrzebowe, wyd. M. Barłowska, M. Ciszewska, Warszawa 2019.
Starowolski, Szymon, Monumenta Sarmatarum viam universae carnis ingressorum, Kraków 1655.
Starowolski, Szymon, Sarmatiae bellatores, Coloniae Agrippinae 1631.
Trawicka, Zofia, Jakub Sobieski 1591–1646. Studium z dziejów warstwy magnackiej w Polsce doby Wazów, Kraków 2007.
Urwanowicz, Jerzy, „Piis Manibus”. Inskrypcje nagrobne rodu Żółkiewskich w XVII wieku, w: Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szlacheckiej, cykl II: Nie wszystek umrę. Pamięć o zmarłych w kulturze staropolskiej, red. A. Jankowski, A.Klonder, Bydgoszcz 2015.
Zawadzki, Władysław, Kościół farny w Żółkwi. Jego dzieje i pomniki, Lwów 1869.
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0002-0840-5091
dr hab., profesor w Instytucie Literaturoznawstwa UŚ w Katowicach. Jej zainteresowania naukowe obejmują piśmiennictwo epok dawnych, edytorstwo i retorykę.Wostatnich latach opublikowała książki: Swada i milczenie. Zbiory oratorskie XVII–XVIII wieku – prolegomena filologiczne (2010), „Nasz Kochanowski” – studia z recepcji poety w wieku XVII (2014), Okruchy. Studia o wierszach odnalezionych w rękopisach XVII wieku (2022). Przygotowała edycje: Mateusz Bembus, Wizerunk szlachcica prawdziwego w kazaniu na pogrzebie Andrzeja Boboli (2016, BDLPiO) oraz wspólnie z Małgorzatą Ciszewską z IBL PAN – Jakub Sobieski, Mowy pogrzebowe (2019, BPS).
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
