W gościnie i u siebie. Karol Irzykowski w „Skamandrze”, „Ponowie” i „Krokwiach”
Abstrakt
W latach 1919–1922 Karol Irzykowski podejmował współpracę z trzema czasopismami literackimi: „Skamandrem”, „Ponową” i „Krokwiami”. Okoliczności i przebieg tej współpracy za każdym razem były różne, ale motywacja podobna – krytyk, po I wojnie światowej mieszkający na co dzień w Warszawie, próbował bowiem nie tylko zdobyć orientację w nowych, gwałtownie rozwijających się ruchach poetyckich, ale też uzyskać na nie wpływ. Uważał, że stanowią one – często nieuświadamianą przez ich uczestników – kontynuację awangardowych idei i eksperymentów sprzed wojny, w których brał wydatny udział. Dlatego skamandrytów i ich konkurentów z „Ponowy” obejmował wspólną nazwą Najmłodsza Polska. Od wszystkich wymagał najwyższej świadomości artystycznej wyrażającej się nie tylko w utworach, ale i w programach. Na charakterystyczną dla autorów „Skamandra” niechęć do ich formułowania zareagował słynnym artykułem polemicznym Programofobia. W „Ponowie” docenił skłonności programotwórcze, lecz miał wiele zastrzeżeń do praktyki związanych z nią poetów. Pomimo przynależności do komitetów redakcyjnych obu czasopism jawnie dawał wyraz swoim zastrzeżeniom do ich linii oraz zawartości, stając się dość osobliwym, starszym recenzentem, co prowokowało młodych autorów do ironicznych czy złośliwych reakcji. Inaczej wyglądała współpraca Irzykowskiego z założonym przez Romana Zrębowicza i udatnie nawiązującym do tradycji „Chimery” czasopismem „Krokwie”. Skupione wokół niego środowisko próbowało wylansować kierunek stworzony jeszcze w przedwojennym Lwowie, zwany konstrukcjonalizmem. Krytyk, który uczestniczył wówczas w zebraniach konstrukcjonalistów, sprzyjał ich zamiarom również po wojnie. W ich organie zamieścił rzeczy dla siebie szczególnie cenne: wiersze zmarłego przyjaciela – Stanisława Womeli – i esej Alchemia ciała. Można przypuszczać, że wiązał z „Krokwiami” nadzieje na rozwój twórczości własnej, dla której w „Skamandrze” i „Ponowie” nie znalazłby dogodnego miejsca. Niestety, po wydrukowaniu dwóch zeszytów Zrębowicz musiał zaprzestać wydawania swojego czasopisma.
Słowa kluczowe
dwudziestolecie międzywojenne; awangardowe ruchy literackie; ruch Młodej Polski; skamandryci; autorzy „Ponowy”; programofobia; „Krokwie”; konstrukcjonalizm
Bibliografia
Anatol Stern replikuje, „Skamander” 1922, z. 18, s. 189.
Bolecki, Włodzimierz, Modalności modernizmu. Studia, analizy, interpretacje, Warszawa 2012.
Głowala, Wojciech, Sentymentalizm i pedanteria. O systemie estetycznym Karola Irzykowskiego, Wrocław 1972.
Gołębiewska, Maria, Henri Bergson a Karol Irzykowski – inspiracje i paralele, „Prace Polonistyczne” 2015, s. 81–99.
Gołębiewska, Maria, Koncepcja konstrukcji i „pierwiastka konstrukcyjnego” według Karola Irzykowskiego, w: Świat idei i lektur – twórczość Karola Irzykowskiego, red. H. Ratuszna, Toruń 2016.
H. B. [Biegeleisen, Henryk], Historia literatury polskiej w zarysie, Lwów 1922.
Irzykowski, Karol, Dadanaizm; Futurystyczny tapir. Przyczynek do sprawy zwyczajów literackich i do sprawy plagiatu; Po gościnie u „Skamandra”, w: idem, Pisma rozproszone, t. 1: 1897–1922, oprac. J. Bahr, Kraków 1998.
Irzykowski, Karol, Pudłujący śmiech, „Skamander” 1920, z. 1, s. 44–46.
Irzykowski, Karol, Słoń wśród porcelany. Studia nad nowszą myślą literacką w Polsce, w: idem, Słoń wśród porcelany. Lżejszy kaliber, oprac. Z. Górzyna, Kraków 1976.
Irzykowski, Karol, Stanisław Womela, „Krokwie” 1920, z. 1, s. 62.
Irzykowski, Karol, Stanisław Womela. Poeta i krytyk, „Sygnały 1934, nr 10–11, s. 17–18.
Irzykowski, Karol, Stanisław Womela. Poeta i krytyk, w: idem, Pisma rozproszone, t. 3: 1932–1935, oprac. J. Bahr, Kraków 1999.
Jauksz, Marcin, Miejsce słów. O „rozczarowaniu skamandryckim” Karola Irzykowskiego, w: Meandry skamandrytów, red. W. Appel, Toruń 2011.
Kozikowski, Edward, Między prawda a plotką. Wspomnienia o ludziach i czasach minionych, Kraków 1961.
Lewandowski, Tomasz, Lwów krytycznoliteracki, „Wiek XIX” 2016, s. 686–692.
Makowiecki, Andrzej Z., Boya i Irzykowskiego spór o koncepcję Młodej Polski, w: idem, Wokół modernizmu, Warszawa 1985.
Markiewicz, Henryk, Jak był zrobiony „Beniaminek”?, w: idem, Czytanie Irzykowskiego, Kraków 2011.
Młodopolski witalizm–modernistyczne witalizmy, red. A. Czabanowska-Wróbel, U. M. Pilch, Kraków 2016.
M-n [Merwin, Bertold?], Nowalia naszej kultury artystycznej. „Ponowa” i „Krokwie”, „Rząd i Wojsko” 1921, nr 24, s. 13–20.
Okulicz-Kozaryn, Radosław, Gest pięknoducha. Roman Jaworski i jego estetyka brzydoty, Warszawa 2003.
Okulicz-Kozaryn, Radosław, Roman Zrębowicz – zapomniany konstrukcjonalista, „Pamiętnik Sztuk Pięknych” 2021, nr 16, s. 107–116.
Opacki, Ireneusz, Król-Duch, Herostrates i codzienność. Szkice, Katowice 1997.
Panek, Sylwia, Krytyk w przestrzeniach literatury i filozofii. O młodopolskich wypowiedziach polemicznych Karola Irzykowskiego, Poznań 2006.
Panek, Sylwia, Mosty Karola Irzykowskiego, Poznań 2019.
Program czy niespodzianki? W odpowiedzi Karolowi Irzykowskiemu, „Skamander” 1920, z. 3, s. 188–189.
Rettinger, Mieczysław, Rodowód wartości literackich, „Krokwie” 1920, nr 1, s. 32–36.
Sadkowska, Katarzyna, Lwowska krytyka literacka 1894–1914. Tendencje i problemy, Warszawa 2015.
Skórczewski, Dariusz, „Sprawa Irzykowskiego i Boya”. Wokół głośnego epizodu międzywojennego sporu o krytykę, „Teksty Drugie” 2002, nr 3, s. 223–231.
Słowo wstępne, „Skamander” 1920, z. 1, s. 3–5.
Steiner, George, Poezja myślenia. Od starożytnych Greków do Celana, tłum. B. Baran, Warszawa 2016.
Stradecki, Janusz, W kręgu Skamandra, Warszawa 1977.
T18.1 Selene the Moon, https://www.theoi.com/Gallery/T18.1.html (d.d. 21.10.2022).
Winklowa, Barbara, Karol Irzykowski. Życie i twórczość, t. 2, Warszawa 1992.
Zrębowicz, Roman, La gravure polonaise et les „Batiks”, Varsovie 1921.
Zrębowicz, Roman, Nihilizm w sztuce (zagadnienie krytyki kultury), Warszawa 1921.
Żbik, Kuźma [Zegadłowicz, Emil], Izmy krytyczne, „Ponowa” 1921, nr 1, s. 74–75.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polska
https://orcid.org/0000-0002-3419-3280
prof., pracownik Zakładu Literatury Pozytywizmu i Młodej Polski w Instytucie Filologii Polskiej UAM. Ostatnio opublikował tom szkiców o literaturze przełomu XIX i XX w. Tropami Bractwa Wielkiego Dzwonu (2020, wraz z Małgorzatą Okulicz-Kozaryn), antologię Estetyka „zdrowego rozsądku”? (2020, z Tadeuszem Budrewiczem) oraz, jako współredaktor, zbiory artykułów Oddźwięki – odbicia – odcienie. Wiek XIX wobec sztuk (2020) i „Wykrzesać pokrewieństwo burzy”. Jana Kasprowicza drogi do wielkości (2021). Wydał też Korespondencję Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa (t. 1, 2019, współpr.: Nijole˙ Adomavičiene˙, Petras Kimbrys) i antologię Czasy wytrwale poetyckie. Wiersze z prasy lat 1864–1894 (współpr.: Katarzyna Kościewicz, Dawid Osiński, https://pnamc.ehum.psnc.pl/pnamc/p/antologia.html) – w ramach grantu NPRH Poezja na marginesie cywilizacji.
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
