„[...] zawiedli się na mnie, a ja na nich”. Miejsce Irzykowskiego w życiu literackim dwudziestolecia międzywojennego
Abstrakt
Celem artykułu jest charakterystyka sytuacji Karola Irzykowskiego w dwudziestoleciu międzywojennym i jego paradoksalnej, bo rozgrywającej się w okolicznościach nadzwyczajnej aktywności krytyka, samotności. Znajdującą dziennikową dokumentację frustrację i gorycz krytyka pokazano jako skutek towarzyskich i zawodowych rozczarowań (kulisy rozstań z czasopismami literackimi, sposób funkcjonowania Irzykowskiego w PAL, niepowodzenia na rynku nagród literackich, niesatysfakcjonująca praca stenografisty sejmowego). Dialektykę wyizolowania i zaangażowania przedstawiono natomiast jako konsekwencję cech osobowościowych Irzykowskiego oraz koncepcji krytyki literackiej, opartej na postulacie bezlitosnej demaskacji myślowych przesądów i wypracowanej przez niego już w okresie młodopolskim, jak również konieczną odpowiedź na epistemologiczne i etyczne podstawy światopoglądu klerka (bezwzględny postulat dążenia do prawdy, dyrektywa obnażania obłudnych kryteriów budowania rankingów popularności i uznania). W artykule zaprezentowano stosowane przez Irzykowskiego oraz jego oponentów inwektywy i obelgi, będące świadectwem pełnego ekspresji, wyrazistego i bezceremonialnego stylu krytyki literackiej okresu międzywojennego. Recepcję stylu pisarskiego i sposobu myślenia Irzykowskiego w dwudziestoleciu międzywojennym wskazano jako źródło negatywnej legendy autora Walki o treść.
Słowa kluczowe
Karol Irzykowski; krytyka literacka; spory krytycznoliterackie; polemiki dwudziestolecia międzywojennego; izolacja; samotność; zaangażowanie; outsider
Bibliografia
Braun, Mieczysław, Pan Irzykowski przedstawił się, „Nasz Przegląd” 1937, nr 244, s. 7.
Dworski, Stefan, Czy to koniec Irzykowskiego?, „Czarno na Białym” 1937, nr 16, s. 10.
Faron, Bolesław, Stefan Kołaczkowski jako krytyk i historyk literatury, Wrocław 1976.
Fik, Ignacy, Dwadzieścia lat literatury polskiej (1918–1939), Kraków 1939.
Gałczyński, Konstanty Ildefons, Hypermambrenocentroviceversapterodaktylomaniohipolitoapudankylochondromofizm, czyli Rzecz o Karolu Irzykowskim, „Kwadryga” 1928, nr 5, s. 21.
Głowala, Wojciech, Sentymentalizm i pedanteria. O systemie estetycznym Karola Irzykowskiego, Wrocław 1972.
Grubiński, Wacław, But albo nie but, „ABC” 1927, nr 97, s. 4.
Irzykowski, Karol, Akademicy polscy milczą, „Głos Poranny” 1933, nr 320, „Dodatek Społeczno-Literacki”, s. 277.
Irzykowski, Karol, Armata strzelająca słowami honoru, „Pion” 1934, nr 11, s. 9.
Irzykowski, Karol, Burmistrz marzeń niezamieszkanych; Wstęp, w: idem, Słoń wśród porcelany. Lżejszy kaliber, oprac. Z. Górzyna, Kraków 1976.
Irzykowski, Karol, Chwila polemiczno-literacka, „Robotnik” 1933, nr 247, s. 3; nr 249, s. 4.
Irzykowski, Karol, Dziennik, oprac. B. Górska, t. 1: 1891–1897, Kraków 1998; t. 2: 1916–1944, Kraków 2001.
Irzykowski, Karol, Głos z niedoszłej ankiety, „Pion” 1934, nr 51, s. 7.
Irzykowski, Karol, Głupstwo szczelnie zamknięte, „Robotnik” 1927, s. 355.
Irzykowski, Karol, Hejże na kibica, „Podbipięta” 1937, nr 44, s. 3; nr 45, s. 3.
Irzykowski, Karol, JKB-Demon, „Robotnik” 1929, nr 264, s. 2.
Irzykowski, Karol, Jubileusz mojego grzechu, „Pion” 1938, nr 11, s. 1–2.
Irzykowski, Karol, Julian Tuwim, laureat Nagrody Literackiej Łodzi, „Pobudka” 1928, nr 21, s. 9–10.
Irzykowski, Karol, Listy 1897–1944, zebr. i oprac. B. Winklowa, Kraków 1998.
Irzykowski, Karol, Nie wtykaj nosa do cudzej garderoby!, „Prosto z Mostu” 1935, nr 16, s. 11.
Irzykowski, Karol, O perfidii. Monografia psychologiczno-społeczna, „Skamander” 1923, z. 10/12, s. 222.
Irzykowski, Karol, Oświadczenie, „Pion” 1934, nr 44, s. 8.
Irzykowski, Karol, Oświadczenie, „Wiadomości Literackie” 1932, nr 44, s. 6.
Irzykowski, Karol, Oświadczenie w sprawie nagrody, „Wiadomości Literackie” 1928, nr 29, s. 6.
Irzykowski, Karol, Pałuba. Sny Marii Dunin, oprac. A. Budrecka, Wrocław 1981.
Irzykowski, Karol, Paszportyzm, „Pion” 1934, nr 43, s. 6.
Irzykowski, Karol, Pisma rozproszone, oprac. J. Bahr, t. 1: 1897–1922, Kraków 1998; t. 2: 1923–1931, Kraków 1999; t. 3: 1932–1935, Kraków 1999; t. 4: 1936–1939. Ze spuścizny rękopiśmiennej, Kraków 1999.
Irzykowski, Karol, Pisma teatralne, t. 3: 1930–1933. Recenzje i felietony, oprac. J. Bahr, Kraków 1995.
Irzykowski, Karol, Polemika. Wymuszanie pieszczot publicznych, „Droga” 1936, nr 1, s. 89–91.
Irzykowski, Karol, Racje P. Z. Nowakowskiego, „Gazeta Polska” 1933, nr 354, s. 8.
Irzykowski, Karol, Teatr Narodowy: „Dzień jego powrotu”, dramat w trzech aktach Zofii Nałkowskiej, „Robotnik” 1931, nr 140, s. 4; nr 141, s. 4; nr 142, s. 4.
Irzykowski, Karol, Tertium datur!, „Wiadomości Literackie” 1933, nr 50, s. 3.
Irzykowski, Karol, Udział Żydów w literaturze polskiej, „Kurier Poranny” 1937, nr 224, s. 8.
Irzykowski, Karol, Walka o treść. Studia z literackiej teorii poznania. Beniaminek, oprac. A. Lam, Kraków 1976.
Irzykowski, Karol, W skórze akademika, „ABC” 1933, nr 310, s. 6.
Irzykowski, Karol, Wychowanie woli, w: idem, Czyn i słowo oraz Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności. Lemiesz i szpada przed sądem publicznym. Prolegomena do charakterologii, wstęp A. Lam, oprac. Z. Górzyna, Kraków 1980.
Irzykowski, Karol, Wywiad na księżycu Karola Irzykowskiego z samym sobą, „Wiadomości Literackie” 1925, nr 5, s. 1.
Irzykowski, Karol, Zaoczny pojedynek, „Antena” 1933, nr 11, s. 1, 3.
Irzykowski, Karol, Ze studiów chemicznych: „To jest życie” – „Tylko nie robić awantur!” – „Nie generalizować”, „Trybuna” 1921, nr 43, s. 11.
Irzykowski, Karol, Z naturą przeciw naturze, „Prosto z Mostu” 1935, nr 39, s. 3.
Irzykowski, Karol, Żyd jest to Polak z rezerwą, „Kurier Poranny” 1937, nr 222, s. 8.
Jellenta, Cezary, „Walka o treść”. Nowa książka Irzykowskiego, „Epoka” 1929, nr 167, s. 2.
Kaden-Bandrowski, Juliusz, Łuk. Powieść współczesna, Warszawa 1919.
Kanfer, Marian, Wstyd, że to p. Irzykowski, „Nowy Dziennik” 1937, nr 228, s. 5–6.
Kubacki, Wacław, Glossa krytyczna o Irzykowskim, „Wiadomości Literackie” 1938, nr 26, s. 5.
Kurek, Jalu, „Życie wałkońskie” oraz – o poezji awangardy, „Pion” 1934, nr 35, s. 8.
Lam, Andrzej, Irzykowski po latach, „Przegląd Humanistyczny” 1958, nr 2, s. 130–143.
Lichański, Stefan, Klerk heroiczny. Wspomnienia o Karolu Irzykowskim, oprac. B. Winklowa, Kraków 1976.
Löw, Chaim, Demaskuję Irzykowskiego?, „Ster. Tygodnik Żydowski dla Spraw Polityki i Kultury” 1937, nr 35, s. 5.
Miller, Jan Nepomucen, O niezrozumiałej zarozumiałości arcyzrozumialstwa, „Wiadomości Literackie” 1924, nr 45, s. 2.
Miller, Jan Nepomucen, Pogromca Maurów w zagrożonej Grenadzie, „Wiadomości Literackie” 1927, nr 38, s. 2.
Mortkowicz-Olczakowa, Hanna,O Karolu Irzykowskim, w: Klerk heroiczny. Wspomnienia o Karolu Irzykowskim, oprac. B. Winklowa, Kraków 1976.
Nałkowska, Zofia, Dzienniki, t. 4: 1930–1939, cz.1: 1930–1934, oprac. i wstępH. Kirchner, Warszawa 1988.
Nycz, Ryszard, Wynajdywanie porządku. Karola Irzykowskiego koncepcje krytyki i literatury, w: idem, Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Kraków 1997.
Panek, Sylwia, Krytyk w przestrzeniach literatury i filozofii. O młodopolskich wypowiedziach polemicznych Karola Irzykowskiego, Poznań 2006.
Pieńkowski, Stanisław, K. Irzykowski wyleczony z filosemityzmu, „Warszawski Dziennik Narodowy” 1937, nr 225, s. 5.
Pieńkowski, Stanisław,Wmącie i w chomącie, „Myśl Narodowa” 1929, nr 29, s. 5–8.
Przyboś, Julian, Terminus a quo..., „L’Art Contemporain. Sztuka Współczesna” 1930, nr 2, s. 78.
Rusinek, Michał, Plotki z PAL, w: Klerk heroiczny. Wspomnienia o Karolu Irzykowskim, oprac. B. Winklowa, Kraków 1976.
Skiwski, Jan Emil, Klerk-kibic, „Podbipięta” 1937, nr 42, s. 3.
Skiwski, Jan Emil, Problemat Irzykowskiego, „Tygodnik Ilustrowany” 1933, nr 13, s. 247–248.
Słonimski, Antoni, Alfabet wspomnień, Warszawa 1989.
Słonimski, Antoni, Kronika tygodniowa, „Wiadomości Literackie” 1931, nr 32, s. 4; 1932, nr 41, s. 6; 1932, nr 54, s. 10; 1933, nr 16, s. 6; 1935, nr 13, s. 8.
Stern, Anatol, Kolekcja dusz, w: Klerk heroiczny. Wspomnienia o Karolu Irzykowskim, oprac. B. Winklowa, Kraków 1976.
Terlecki, Tymon, Niełatwy żywot, „Pion” 1938, nr 24/25, s. 1.
Troczyński, Konstanty, Dlaczego Irzykowski nie jest popularny?, „Dziennik Poznański” 1934, nr 41, s. 2.
Winklowa, Barbara, Karol Irzykowski. Życie i twórczość, t. 2–3, Kraków 1992–1994.
Witkiewicz, Stanisław Ignacy, Dzieła zebrane, t. 9: „Teatr” i inne pisma o teatrze, oprac. J. Degler, Warszawa 1995.
Wyka, Kazimierz, Ciągle krytyka, „Marchołt” 1935, nr 2, s. 368.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polska
https://orcid.org/0000-0002-2332-7490
literaturoznawczyni, dr hab., pracuje w Instytucie Filologii Polskiej UAM. Autorka książek: Krytyk w przestrzeniach literatury i filozofii. O młodopolskich wypowiedziach polemicznych Karola Irzykowskiego (2006), Spór o „niezrozumialstwo” w dwudziestoleciu międzywojennym (2018), Mosty Karola Irzykowskiego (2019). Inicjatorka i redaktor naukowa serii wydawniczej „Polemika Krytycznoliteracka w Polsce”.
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
