„Prozodia starożytna”, „wiersze miarowe” i Norwidowskie recitativa
Abstrakt
Rozprawa poświęcona jest dawnej refleksji teoretycznoliterackiej na temat prozodii tekstu literackiego oraz – rozpatrywanej pod tym kątem – praktyce polskich pisarzy przełomu oświeceniowo-romantycznego (Józefa Franciszka Królikowskiego, Stanisława Okraszewskiego) i dojrzałego romantyzmu (Cypriana Norwida). Wychodząc od wczesnych sporów o sylabotonizm, łączonych wówczas z „muzycznością” poezji, autorka pokazuje dwa dominujące ujęcia tej problematyki: klasycystyczne, stawiające za wzór prozodię starożytną, nawiązujące do ideałów melopoesis, lokujące lirykę w kontekście muzyki i retoryki, oraz sentymentalno-romantyczne, nawiązujące do rodzimej tradycji ludowej i średniowiecznej, dystansujące się od „retoryczności” na rzecz nowego rozumienia „liryczności”. Echa tego sporu odzywają się w Norwidowskim dyskursie, a w warstwie prozodycznej jego poezji – prowokującej melorecytatywny sposób głosowej realizacji – można dostrzec kontynuację tradycji melopoesis, w której „retoryczność” nie była stawiana w opozycji do „liryczności” tekstu.
Słowa kluczowe
Józef Franciszek Królikowski; Stanisław Okraszewski; Cyprian Norwid; prozodia; sylabotonizm; melopoesis; recytatyw; retoryka; oda; tradycja antyczna; tradycja ludowa; oświecenie; romantyzm
Bibliografia
Abriszewska, Paulina, XIX-wieczna tęsknota za oralnością. Przypadek Norwida, „Studia Norwidiana” 2014, t. 32, s. 25–40.
Arystoteles, Poetyka, tłum. i oprac. H. Podbielski, Wrocław 1983.
Bajer, Michał, „Noc tysiączna druga” i operowa poetyka sytuacji unisono, w: Od literatury do opery i z powrotem. Studia nad estetyką teatru operowego, red. R. D.Golianek, P. Urbański, Toruń 2010.
Bieńkowski, Andrzej, Ostatni wiejscy muzykanci. Ludzie, obyczaje, muzyka,Warszawa 2001.
Borkowska-Rychlewska, Alina, ‘Libretto’, w: Słownik polskiej krytyki literackiej 1764–1918. Pojęcia – terminy – zjawiska – przekroje, red. J. Bachórz et al., t. 1: A–M, Toruń–Warszawa 2016.
Borkowska-Rychlewska, Alina, Poema muzykalne. Studia o operze w Polsce w okresie romantyzmu, Kraków 2006.
Braunschweig, Karl, Genealogy and Musica Poetica in Seventeenth- and Eighteenth-Century Theory, „Acta Musicologica” 2001, Vol. 73, s. 45–75.
Budzyk, Kazimierz, Spór o polski sylabotonizm, Warszawa 1957.
Buś, Marek, Jak są zrobione wykłady Norwida o Słowackim, „Colloquia Litteraria” 2017, nr 22, s. 7–33.
Chlebowska, Edyta, Chlebowski, Piotr, „Blade kłosy na odłogu...” – nieznany wiersz Norwida, „Studia Norwidiana” 2016, t. 34, s. 101–124.
Dambek-Giallelis, Zofia, Glosy do historii rodzinnej, „Studia Norwidiana” 2013, t. 31, s. 171–181.
Danielewicz, Jerzy, Wstęp, w: Liryka starożytnej Grecji, oprac. idem, tłum. W. Appel et al., wyd. 3, Wrocław 1987.
Dłuska, Maria, Józef Elsner o sylabotonizmie i o heksametrach u Mickiewicza, „Pamiętnik Literacki” 1956, z. 1, s. 102–120.
Dłuska, Maria, Prace wybrane, t. 1: Odmiany i dzieje wiersza polskiego, Kraków 2001.
Elsner, Józef, Rozprawa o metryczności i rytmiczności języka polskiego, szczególniej o wierszach polskich we względzie muzycznym, Warszawa 1818.
Erzepki, Bolesław, komentarz do: C. Norwid, Do spółczesnych. (Oda), „Literatura i Sztuka” [dod. do „Dziennika Poznańskiego”] 1910, nr 36, s. 563.
Fabianowski, Andrzej, Sonata Norwidowska, Warszawa 2019.
Fijałkowski, Marcin, O geniuszu, guście, wymowie i tłumaczeniu, Kraków 1790.
Fijałkowski, Marcin, O geniuszu, guście, wymowie i tłumaczeniu, w: Oświeceni o literaturze, t. 1: Wypowiedzi pisarzy polskich 1740–1800, oprac. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, Warszawa 1993.
Genologia Cypriana Norwida, red. A. Kuik-Kalinowska, Słupsk 2005.
Hejmej, Andrzej, Muzyczność dzieła literackiego, wyd. 2, Toruń 2012.
Hejmej, Andrzej, Muzyka w literaturze. Perspektywy komparatystyki interdyscyplinarnej, Kraków 2012.
Jasiński, Tomasz, Polska barokowa retoryka muzyczna, Lublin 2006.
Kopczyńska, Zdzisława, Pszczołowska, Lucylla, Heksametr polski. Właściwości rytmiczne i funkcje znakowe, „Pamiętnik Literacki” 1983, z. 2, s. 165–173.
Korolko, Mirosław, Poetycka retoryka Norwida, w: Dziewiętnastowieczność. Z poetyk polskich i rosyjskich XIX wieku. Prace poświęcone X Międzynarodowemu Kongresowi Slawistów w Sofii, red. E. Czaplejewicz, W. Grajewski, Wrocław 1988.
Kostkiewiczowa, Teresa, Oda w poezji polskiej. Dzieje gatunku, Wrocław 1996.
Kowalski, Marcin, Retoryka i socjoretoryka w lekturze tekstów Nowego Testamentu, cz. 1: Retoryka i nowe podejście do tradycji ustnej, „The Biblical Annals” 2016, t. 6, nr 4, s. 611–654.
Krones, Hartmut, ‘Music’, w: Encyclopedia of Rhetoric, ed. T. O. Sloane, Oxford 2001.
Królikowski, Józef Franciszek, Kilka słów do piszących wierszem miarowym, „Pamiętnik Warszawski” 1818, t. 10, nr 3, s. 391–398.
Królikowski, Józef Franciszek, O literaturze. Rozprawa, w której się rozważają istotne cele dzieł smaku i sposoby ich osiągnięcia tudzież co szczególniejszym przedmiotem literatury narodowej być powinno, „Pamiętnik Warszawski” 1819, t. 14, nr 1, s. 3–35.
Królikowski, Józef Franciszek, O niektórych wyrazach do sztuki rymotwórczej należących, „Pamiętnik Warszawski” 1818, t. 11, nr 4, s. 484–499.
Królikowski, Józef Franciszek, Prozodia polska, czyli o śpiewności i miarach języka polskiego, z przykładami w nutach muzycznych, Poznań 1821.
Królikowski, Józef Franciszek, Rozprawa o śpiewach polskich z muzyką, do rozszerzenia tej nauki w kraju naszym bardzo użytecznych, i o zastosowaniu poezji do muzyki, „Pamiętnik Warszawski” 1817, t. 9, nr 2, s. 145–174; nr 3, s. 249–267; nr 4, s. 377–407; 1818, t. 10, nr 1, s. 3–90; nr 2, s. 146–159; nr 3, s. 273–307; nr 4, s. 433–491.
Królikowski, Józef Franciszek, Rys poetyki wedle przepisów teorii, w szczegółach z najznakomitszych autorów czerpanej, ułożony przez J. F. Królikowskiego, Doktora filozofii, Profesora języka i literatury polskiej w Królewskim Gimnazjum Poznańskim, Towarzystw Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk, Krakowskiego Naukowego, Warszawskiego Przyjaciół Muzyki Kościelnej i Narodowej Członka, Orderu Św. Stanisława Kawalera, Poznań 1828.
Królikowski, Józef Franciszek, Uwagi nad jednozgłoskowym rymem, „Pamiętnik Warszawski” 1817, t. 8, nr 3, s. 286–297.
Kulawik, Adam, Heksametr polski – arka przymierza między starymi a nowszymi systemami wersyfikacyjnymi, w: Metryka słowiańska, red. Z. Kopczyńska, L. Pszczołowska, Wrocław 1971.
Kwiatkowska, Agnieszka, „Krytyka pełna ludzkości, grzeczności i rozumu”. Polemiści a nowoczesna krytyka literacka, w: eadem, Piórowe wojny. Polemiki literackie polskiego oświecenia, Poznań 2001.
Kwiatkowska, Agnieszka, Podkasany rym, „Forum Poetyki” 2017, nr 7, s. 80–85.
Libera, Antoni, Wstęp, w: F. Hölderlin, Co się ostaje, ustanawiają poeci. Wiersze wybrane w przekładzie Antoniego Libery, tłum. A. Libera, Kraków 2001.
Lijewska, Elżbieta, Liryka w dramacie Norwida. O muzyczności „Tyrteja” i „Za kulisami”, „Studia Norwidiana” 2002–2003, t. 20–21, s. 87–100.
Lijewska, Elżbieta, Norwid idzie do opery, „Studia Norwidiana” 2015, t. 33, s. 161–169.
Lisecka, Małgorzata, Związki muzyki i poezji z innymi dyscyplinami filologicznymi w polskiej poezji XVII–XVIII wieku oraz w refleksji teoretycznej. Miejsca wspólne, w: eadem, Staropolska melopoesis. Słowo i muzyka w poezji polskiej 1600–1750 wobec refleksji teoretycznej, Toruń 2016.
Meynet, Roland, Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej, tłum. K. Łukowicz, T. Kot, Kraków 2001.
Mickiewicz, Adam, Konrad Wallenrod. Objaśnienia [poety], w: idem, Dzieła, red. Z. J. Nowak et al., t. 2: Poematy, oprac. W. Floryan przy współpr. K. Górskiego i C. Zgorzelskiego, Warszawa 1998.
Muzyka w literaturze. Antologia polskich studiów powojennych, red. A. Hejmej, Kraków 2005.
Norwid, Cyprian, Pisma wszystkie, zebrał, tekst ustalił, wstępem i krytycznymi uwagami opatrzył J. W. Gomulicki, t. 1–11, Warszawa 1971–1976.
Nowaczyński, Tadeusz, O prozodii i harmonii języka polskiego, Warszawa 1781.
Nowak-Wolna, Krystyna, Cypriana Norwida słowo i druk, „Stylistyka” 2009, t. 18, s. 113–139.
Nowicka, Elżbieta, Norwid pisze operę, w: eadem, Zapisane w operze. Studia z historii i estetyki opery, Poznań 2012.
Nowicka, Elżbieta, Omamienie – cudowność – afekt. Dramat w kręgu dziewiętnastowiecznych wyobrażeń i pojęć, Poznań 2003.
Okraszewski, Stanisław, Myśli moje nad pracą F. K. o zastosowaniu poezji do muzyki, „Pamiętnik Warszawski” 1818, t. 10, nr 1, s. 89–102.
Okraszewski, Stanisław, Panegiryk nowych, a szczęśliwie wynalezionych rymów, „Pamiętnik Warszawski” 1817, t. 8, nr 1, s. 68–69.
Paczkowski, Szymon, Nauka o afektach w myśli muzycznej I połowy XVII wieku, Lublin 1998.
Parafianin znad Buga do Pana St. Okraszewskiego z powodu myśli jego nad rozprawą o zastosowaniu poezji do muzyki, „Pamiętnik Warszawski” 1818, t. 10, nr 2, s. 255–258.
Przybylski, Ryszard, Klasycyzm, czyli prawdziwy koniec Królestwa Polskiego, Warszawa 1983.
Quintilianus, Marek Fabiusz, Kształcenie mówcy, ks. I, II, X, tłum. M. Brożek, Wrocław 1991.
Rogowska, Marta, O intonacyjno-retorycznej roli Norwidowskiej interpunkcji, „Studia Norwidiana” 2012, t. 30, s. 23–38.
Rousseau, Jean-Jacques, Szkic o pochodzeniu języków, tłum., wstępem i przyp. opatrzył B. Banasiak, Kraków 2001.
S. P., Zdanie o myślach S. Okraszewskiego nad rozprawą J. F. Królikowskiego, okazującą potrzebę zastosowania poezji do muzyki, umieszczonych w „Pamiętniku Warszawskim” r. b. na miesiąc styczeń, k. 89, „Pamiętnik Warszawski” 1818, t. 10, nr 2, s. 247–254.
Samsel, Karol, Retoryczność i „anarchiczność” zdarzeń. Trudny przypadek „Stygmatu” Cypriana Norwida, w: Norwid – interpretacje, red. T. Korpysz, Warszawa 2012.
Sawicki, Stefan, Norwida walka z formą, Warszawa 1986.
Seweryn, Agata, ‘Okraszewski Stanisław’, w: Słownik krytyki literackiej XIX wieku, https://nplp.pl/artykul/okraszewski-stanislaw/ (d.d. 13.07.2022).
Seweryn, Agata, Spór o polską „poezję muzykalną”. Królikowski – Elsner, „Pamiętnik Literacki” 2020, z. 1, s. 19–31.
Seweryn, Agata, Światłocienie i dysonanse. O Norwidzie i tradycji literackiej, Lublin 2013.
Sławińska, Irena, Makowiecki, Tadeusz, Za kulisami „Tyrteja”, w: I. Sławińska, Reżyserska ręka Norwida, Kraków 1971.
Sokalska, Małgorzata, Wanda – między misterium a librettem, „Studia Norwidiana” 2018, t. 36, s. 95–116.
Stróżewski, Władysław, Doskonałe – wypełnienie. O „Fortepianie Szopena” Cypriana Norwida, „Pamiętnik Literacki” 1979, z. 4, s. 43–72.
Stróżewski, Władysław, Wstęp, w: C. Norwid, O muzyce, oprac. W. Stróżewski, Kraków 1997.
Subko, Barbara, O funkcjach łącznika w poezji Cypriana Norwida, „Studia Norwidiana” 1987–1988, t. 5–6, s. 85–100.
Subko, Barbara, O Norwidowskiej sztuce stawiania kropki, w: Studia nad językiem Cypriana Norwida, red. J. Chojak, J. Puzynina, Warszawa 1990.
Subko, Barbara, O podkreśleniach Norwidowskich – czyli o podtekstach metatekstu, „Studia Norwidiana” 1991–1992, t. 9–10, s. 45–64.
Tomaszewski, Mieczysław, Od wyznania do wołania. Studia nad pieśnią romantyczną, Kraków 1997.
Trznadel, Jacek, Czytanie Norwida. Próby, Warszawa 1978.
Wieczorek, Ryszard J., „Ut cantus consonet verbis”. Związki muzyki ze słowem we włoskiej refleksji muzycznej XVI wieku, Poznań 1995.
Wilson, Blake, Buelow, George J., ‘Rhetoric and Music’, w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, t. 21, ed. S. Sadie, London–New York 2001.
Woronow, Ilona, Romantyczna idea korespondencji sztuk. Stendhal, Hoffmann, Baudelaire, Norwid, Kraków 2008.
Wyka, Kazimierz, Harfa, łuk i kolumna, w: idem, Wybór pism, wstęp i oprac. P. Mackiewicz, Wrocław 2019.
Zgorzelski, Czesław, Elementy „muzyczności” w poezji lirycznej, w: Prace ofiarowane Henrykowi Markiewiczowi, red. T. Weiss, Kraków 1984.
Zgorzelski, Czesław, Jak doszło do kariery piosenki w poezji romantycznej?, w: idem, Zarysy i szkice literackie, Warszawa 1988.
Ziołowicz, Agnieszka, Cypriana Norwida sztuka żywego słowa, „Ruch Literacki” 2017, nr 4, s. 359–376.
Ziołowicz, Agnieszka, Kategoria liryczności w romantycznej refleksji o dramacie, „Ruch Literacki” 1995, nr 1, s. 293–312.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Polska
https://orcid.org/0000-0003-3818-8195
dr hab., prof. KUL, zatrudniona w Katedrze Literatury Oświecenia, Romantyzmu i Krytyki Artystycznej Instytutu Literaturoznawstwa KUL. Literaturoznawczyni i muzykolożka. Autorka książek: Poezja „nutami niesiona”. O muzycznej recepcji twórczości Juliusza Słowackiego (2008), Światłocienie i dysonanse. O Norwidzie i tradycji literackiej (2013), Pomiędzy światami. Studia z literatury oświecenia i romantyzmu (2017). Współredaktorka tomów Powinowactwa sztuk w kulturze oświecenia i romantyzmu (2012) oraz Tradycja retoryczna w kulturze oświecenia i romantyzmu (2016). Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół literatury i kultury polskiego oświecenia i romantyzmu, komparatystyki interdyscyplinarnej – szczególnie relacji między literaturą a muzyką – tradycji retorycznej w literaturze, a także na „długim trwaniu” epok minionych w kulturze.
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
