Spór jako „okazja do samookreśleń”. Julian Przyboś wobec Karola Irzykowskiego w dwudziestoleciu międzywojennym
Abstrakt
W artykule ukazano, w jaki sposób kształtował się i ewoluował stosunek Juliana Przybosia do Karola Irzykowskiego. Przyboś jako młody poeta awangardy krakowskiej postrzegał Irzykowskiego jako uznanego krytyka i pisarza o dużym autorytecie. W jego poglądach cenił szczególnie krytyczny stosunek do młodopolszczyzny, odrzucenie wtórności i poszanowanie oryginalności dokonań literackich. Gdy pod koniec lat dwudziestych Irzykowski w Walce o treść zarzucił awangardzistom nadużywanie metafor, jako pierwszy odpowiedział Tadeusz Peiper. Przyboś opublikował wówczas artykuł Terminus a quo..., w którym omówił książkę Irzykowskiego i podjął z nią polemikę. Argumentację rozwinął w szkicu W walce z „Walką o treść”, zarzucając Irzykowskiemu błędne rozumowanie i celowe niezrozumienie poetyckich konceptów awangardy. Do kolejnej wymiany poglądów między wielkimi oponentami doszło w ramach dyskusji wokół cyklu artykułów Irzykowskiego Wycieczki w lirykę. Przyboś odpowiedział na nie Uwagami o nowej liryce – artykułem, w którym nie tylko polemizuje z Irzykowskim, ale formułuje też własną koncepcję poezji. Spór z wybitnym krytykiem, który celnie wskazywał słabe strony awangardowych koncepcji estetycznych, był dla Przybosia okazją do doprecyzowania i zrekapitulowania własnych poglądów, różnych od myśli Irzykowskiego i Peipera. Spory pomiędzy Karolem Irzykowskim i Julianem Przybosiem były odzwierciedleniem idei ścierających się w dwudziestoleciu międzywojennym i stanowiły istotny element życia literackiego.
Słowa kluczowe
spór o metaforę; awangarda krakowska; polemiki dwudziestolecia międzywojennego; Karol Irzykowski; Julian Przyboś
Bibliografia
Bremond, Henri, La poésie pure, Paris 1926.
Duk, Józef, Julian Przyboś. Biografia literacka, t. 2: O nową sztukę (1926–1939), Łódź 2020.
Fazan, Jarosław, Od metafory do urojenia. Próba patografii Tadeusza Peipera, Kraków 2010.
Irzykowski, Karol, Czyn i słowo. Glossy sceptyka, Lwów 1913.
Irzykowski, Karol, Dopisek późniejszy, w: idem, Słoń wśród porcelany. Studia nad nowszą myślą literacką w Polsce, Warszawa 1934.
Irzykowski, Karol, Dopisek późniejszy, w: S. Panek, Spór o „niezrozumialstwo” w dwudziestoleciu międzywojennym, Poznań 2018.
Irzykowski, Karol, Felieton literacki, „Przegląd Polityczny, Społeczny i Literacki” 1897, nr 97, s. 2–3.
Irzykowski, Karol, Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności, Stanisławów 1907.
Irzykowski, Karol, Inter augures. Słaba odpowiedź osaczonego zrozumialca, „Wiadomości Literackie” 1924, nr 50, s. 1.
Irzykowski, Karol, Inter augures. Słaba odpowiedź osaczonego zrozumialca, w: idem, Słoń wśród porcelany. Lżejszy kaliber, oprac. Z. Górzyna, Kraków 1976.
Irzykowski, Karol, Niezrozumialstwo, „Wiadomości Literackie” 1924, nr 38, s. 1.
Irzykowski, Karol, Noli jurare, domine Przyboś, in verba Peiperi. Wycieczki w lirykę IV, „Pion” 1935, nr 5, s. 2.
Irzykowski, Karol, Noli jurare, domine Przyboś, in verba Peiperi. Wycieczki w lirykę IV; Zgiełk a ścisk tzw. walorów. Wycieczki w lirykę I, w: idem, Pisma rozproszone, t. 3: 1932–1935, oprac. J. Bahr, Kraków 2000.
Irzykowski, Karol, Notatki z życia, obserwacje i motywy, wyb. A. Dobosz, Warszawa 1964.
Irzykowski, Karol, W obronie „Walki o treść”, „Wiadomości Literackie” 1930, nr 31, s. 4.
Irzykowski, Karol, Walka o treść, w: idem, Walka o treść. Beniaminek, oprac. A. Lam, Kraków 1976.
Irzykowski, Karol, Zgiełk a ścisk tzw. walorów. Wycieczki w lirykę I, „Pion” 1934, nr 39, s. 1–2.
Panek, Sylwia, Spór o „niezrozumialstwo” w dwudziestoleciu międzywojennym, Poznań 2018.
Peiper, Tadeusz, Milczenie tyfoidalne, „Pion” 1935, nr 10, s. 2.
Peiper, Tadeusz, Milczenie tyfoidalne, w: idem, O wszystkim i jeszcze o czymś. Artykuły, eseje, wywiady (1918–1939), przedm. S. Jaworski, Kraków 1974.
Peiper, Tadeusz, Poezja jako budowa; Komizm, dowcip, metafora, w: idem, Tędy. Nowe usta, Kraków 1972.
Przyboś, Julian, Chamuły poezji, „Zwrotnica” 1926, nr 7, s. 203–204.
Przyboś, Julian, Chamuły poezji; Demaskować!; Terminus a quo...; Uwagi o nowej liryce, w: idem, Pisma rozproszone, red. A. Kwiatkowska et al., konsult. nauk. E. Balcerzan, Poznań 2019.
Przyboś, Julian, Demaskować!, „Zwrotnica” 1927, nr 11, s. 241–243.
Przyboś, Julian, Dwa chwyty, „Gazeta Artystów” 1934, nr 8, s. 3.
Przyboś, Julian, Jeszcze raz trzy, „Gazeta Artystów” 1934, nr 11, s. 3.
Przyboś, Julian, Pisma rozproszone, red. A. Kwiatkowska et al., konsult. nauk. E. Balcerzan, Poznań 2019.
Przyboś, Julian, Potrzeba posiadania przeciwnika, w: idem, Sens poetycki, t. 2, Kraków 1967.
Przyboś, Julian, Terminus a quo..., „L’Art Contemporain. Sztuka Współczesna” 1930, nr 2, s. 78.
Przyboś, Julian, Uwagi o nowej liryce, „Pion” 1935, nr 2, s. 2–3.
Przyboś, Julian, W walce z „Walką o treść” Irzykowskiego, w: idem, Linia i gwar, t. 1, Kraków 1959.
Przyboś, Julian,Wwalce z „Walką o treść” K. Irzykowskiego, „L’Art Contemporain. Sztuka Współczesna” 1930, nr 3, s. [3]–[4].
Z korespondencji Juliana Przybosia, oprac. J. Duk, „Poezja” 1981, nr 1, s. 19–35.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polska
https://orcid.org/0000-0002-5178-631X
dr hab., prof. UAM, pracuje w Zakładzie LiteraturyXX Wieku, Teorii Literatury i Sztuki Przekładu IFP UAM. Zaangażowana w prace Zespołu ds. Badań nad Kulturą i Literaturą dla Dzieci UAM. Badaczka literatury polskiej XX w. Autorka prac poświęconych polskiej poezji XX-wiecznej, m.in. monografii „Tradycja, rzecz osobista”. Julian Przyboś wobec dziedzictwa poezji (2012) oraz części poświęconej poezji dla dzieci w tomie Stulecie poetek. Przekroje, tematy, interpretacje (2020). Redaktorka Pism rozproszonych Juliana Przybosia oraz współautorka serwisu Domowe Archiwum Juliana Przybosia. Obecnie zajmuje się polską awangardą, pisarstwem kobiet oraz twórczością dla dzieci (publikowała m.in. na temat Danuty Wawiłow, Joanny Mueller, Anny Podczaszy, Ewy Szelburg-Zarembiny, Doroty Terakowskiej, Cezarego Harasimowicza, Rafała Witka, Pawła Beręsewicza).
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
