Demoniczna teoria kultury. „JKB-Demon” Karola Irzykowskiego i „Leon Chwistek – Demon Intelektu” Stanisława Ignacego Witkiewicza
Karol Irzykowski’s JKB-Demon and Stanisław Ignacy Witkiewicz’s Leon Chwistek – Demon Intelektu
Abstrakt
Dwa pamflety, mające w tytule demonizm – JKB-Demon Karola Irzykowskiego i Leon Chwistek – Demon Intelektu Stanisława Ignacego Witkiewicza – należą do ważnych polemik dwudziestolecia, a wśród nich: do ambitnych przedsięwzięć poznawczych. Studium relacjonuje w trybie porównawczym zmagania Irzykowskiego i Witkiewicza z przygniatającymi autokreacjami Juliusza Kadena-Bandrowskiego i Leona Chwistka. Nieprzeniknione cechy osobowości tych ostatnich, rzutujące na ich dzieła, okazują się intelektualnym wyzwaniem godnym tytułowego epitetu. Zgłębiając – oprócz dokonań swoich przeciwników – także własną odrazę i fascynację, każdy z krytyków uświadamia sobie, że ogólna znajomość natury ludzkiej jest bezradna wobec zagadki „demonizmu”. Autorka stawia tezę, że dla umysłów ukształtowanych w dyscyplinie racjonalnej schyłku XIX w. nieuchwytny okazał się fenomen osobowości antynomicznych, „proteuszowych”. Choć ów niepokojący typ osobowości zgłębiała literatura (Stawrogin Fiodora Dostojewskiego, Kurtz Josepha Conrada), autorzy pamfletów okazują się niegotowi na konfrontację z nim w realnym życiu.
Słowa kluczowe
demonizm; pamflet; Karol Irzykowski; Stanisław Ignacy Witkiewicz; dwudziestolecie
Bibliografia
Andrejew, Leonid, Myśl, tłum. M. S., Warszawa 1909.
Chrobak, Karol, O poczwórnym źródle dynamiki społecznej. Filozofia społeczna Leona Chwistka, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej” 2019, t. 64, s. 193–222.
Chwistek, Leon, Zagadnienia kultury duchowej w Polsce, Warszawa 1933.
Femiak, Tomasz, O poglądach Leona Chwistka ze szczególnym uwzględnieniem wielości rzeczywistości, „Doctrina. Studia Społeczno-Polityczne” 2005, nr 2, s. 353–376.
Fik, Ignacy, Literatura choromaniaków, w: idem, Wybór pism krytycznych, oprac. A.Chruszczyński, Warszawa 1961.
Głowala, Wojciech, Sentymentalizm i pedanteria. O systemie estetycznym Karola Irzykowskiego, Wrocław 1972.
Grzeniewski, Ludwik Bohdan, Leona Chwistka „Pałace Boga”. Próba rekonstrukcji, Warszawa 1979.
Irzykowski, Karol, Czyn i słowo; Prolegomena do charakterologii; Ze szkoły Żeromskiego, w: idem, Czyn i słowo oraz Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności. Lemiesz i szpada przed sądem publicznym [w sprawie St. Brzozowskiego]. Prolegomena do charakterologii, wstęp A. Lam, oprac. Z. Górzyna, Kraków 1980.
Irzykowski, Karol, Demoniczność w twórczości Żeromskiego; JKB-Demon, w: idem, Pisma rozproszone, t. 2: 1923–1931, oprac. J. Bahr, Kraków 1999.
Irzykowski, Karol, Sprawa niedyskrecji autorskiej [1936], w: idem, Pisma rozproszone, t. 4: 1936–1939. Ze spuścizny rękopiśmiennej, oprac. J. Bahr, Kraków 2000.
Irzykowski, Karol, Walka o treść. Studium z literackiej teorii poznania (Polemika ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem), w: idem, Walka o treść. Beniaminek, oprac. A. Lam, Kraków 1976.
Jakimowicz, Irena, Witkacy, Chwistek, Strzemiński. Myśli i obrazy, Warszawa 1978.
Jauksz, Marcin, Krytyka dziewiętnastowiecznego rozumu. Źródła i konteksty „Pałuby” Karola Irzykowskiego, Kraków 2015.
Kaden-Bandrowski, Juliusz, Łuk. Powieść współczesna, Kraków 1981.
Kozicka, Dorota, Pamfletowe oblicze dwudziestowiecznej krytyki, w: „Chamuły”, „gnidy”, „przemilczacze”... Antologia dwudziestowiecznego pamfletu polskiego, wyb., wstęp i oprac. eadem, Kraków 2010.
Kridl, Manfred, Antagonizm wieszczów. Rzecz o stosunku Słowackiego do Mickiewicza, Warszawa 1925.
Panek, Sylwia, Mosty Karola Irzykowskiego, Poznań 2019. Słonimski, Antoni, Moje walki nad Bzdurą, Warszawa 1932.
Strug, Andrzej, Wielki dzień. Kronika niedoszłych wydarzeń, Warszawa 1957.
Terlecki, Tymon, Leon Chwistek, „Tygodnik Ilustrowany” 1933, nr 2, s. 29.
Wiktor, Jan, Rozmowa z monumentem, „Głos Literacki” 1930, nr 3, s. 3.
Witkiewicz, Stanisław Ignacy, Demonizm Zakopanego, w: idem, Dzieła zebrane, t. 23: Varia, oprac. J. Degler, Warszawa 2019.
Witkiewicz, Stanisław Ignacy, Dzieła zebrane, t. 1: 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta, oprac. A. Micińska, Warszawa 1992.
Witkiewicz, Stanisław Ignacy, Dzieła zebrane, t. 3: Nienasycenie, oprac. J. Degler, L. Sokół, Warszawa 1992.
Witkiewicz, Stanisław Ignacy, Leon Chwistek – Demon Intelektu; O znaczeniu intelektualizmu w literaturze; Znowu to samo aż do znudzenia, czyli o roli światopoglądu w literaturze, w: idem, Dzieła zebrane, t. 11: Pisma krytyczne i publicystyczne, oprac. J. Degler, Warszawa 1995.
Witkiewicz, Stanisław Ignacy, Marzenia improduktywa, w: idem, Dzieła zebrane, t. 13: „Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia” i inne pisma filozoficzne (1902–1932), oprac. B. Michalski, Warszawa 2002.
Witkiewicz, Stanisław Ignacy, Polemika z krytykami 1927 r., „Pamiętnik Teatralny” 1969, z. 3, s. 303–334.
Witkiewicz, Stanisław Ignacy, Polemika z krytykami; Teatr. Wstęp do teorii czystej formy w teatrze, o twórczości reżysera i aktorów, dokumenty do historii walki o czystą formę w teatrze. Dodatek: o naszym futuryzmie, w: idem, Dzieła zebrane, t. 9: „Teatr” i inne pisma o teatrze, oprac. J. Degler, Warszawa 1995.
Witkiewicz, Stanisław Ignacy, Szewcy, w: idem, Dzieła zebrane, t. 7: Dramaty III, oprac. J. Degler, Warszawa 2004.
Witkiewicz, Stanisław Ignacy, Teatr. Wstęp do teorii czystej formy w teatrze, o twórczości reżysera i aktorów, dokumenty do historii walki o czystą formę w teatrze, dodatek: o naszym futuryzmie, Kraków 1923.
Uniwersytet Warszawski Polska
https://orcid.org/0000-0001-9589-936X
pracuje na stanowisku adiunkta na Wydziale Polonistyki UW (Zakład Literatury i Kultury Drugiej Połowy XIX w.). Opublikowała książki akademickie: Stanisław Brzozowski wobec Cypriana Norwida (2012) oraz Lektura jako spotkanie. Brzozowski – tekst – metoda (2017), a także książki prozatorskie: Elizje (2017), po drugiej stronie siebie (2019), Strefa zgniotu (2022). Współredaktorka antologii Poeci i poetki przekraczają granice (2011) oraz redaktorka wyborów poezji mniej współczesnej (m.in. Cypriana Norwida, Anny Świrszczyńskiej, Henryki Łazowertówny). Członkini Zarządu Głównego TLiAM. Stała współpracowniczka „Tygodnika Powszechnego”.
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
