„Więcej bajki niż bajronizmu”. Karol Irzykowski, Stanisław Przybyszewski i egotyczna historia literatury w dwudziestoleciu pisana
Abstrakt
Celem artykułu jest przypomnienie wybranych tekstów krytycznych Karola Irzykowskiego o kluczowej postaci młodopolskiego ruchu na przełomie XIX i XX stulecia – Stanisławie Przybyszewskim. Na tle innych zmian zachodzących w latach dwudziestych w podejściu Irzykowskiego do krytykowanych wcześniej literatów można obserwować złagodzenie tonu w wystąpieniach o Przybyszewskim, co wynika z rozpoznania pokoleniowych powinowactw i fundamentalnych podobieństw w artystycznych programach datujących się na czasy sprzed ćwierćwiecza (związanych z uczuciami osamotnienia, rozczarowania i niepokoju). Irzykowski rozpoznaje bezpośredniość oraz autentyczność wspomnień Przybyszewskiego, jego dramatu Mściciel, eksploruje sztukę starszego kolegi, a także jego uwagi krytyczne poczynione podczas spisywania faktów z zakresu historii polskiej literatury najnowszej.
Słowa kluczowe
autentyczność; samotnośc; krytyka; powinowactwa pokoleniowe
Bibliografia
Allen, James Sloan, Self-Consciousness and the Modernist Temper, „Georgia Review” 1979, Vol. 33, No. 3, s. 601–620.
Boniecki, Edward, Struktura „Nagiej duszy”. Studium o Stanisławie Przybyszewskim, Warszawa 1993.
Boy-Żeleński, Tadeusz, Kłamstwo Przybyszewskiego, w: idem, Ludzie żywi, Warszawa 1929.
Boy-Żeleński, Tadeusz, Znasz-li ten kraj? (Cyganeria krakowska), Warszawa 1939.
Brzozowski, Stanisław, Współczesna powieść i krytyka, oprac. J. Bahr, M. Rydlowa, Kraków 1984.
Głowala, Wojciech, Sentymentalizm i pedanteria. O systemie estetycznym Karola Irzykowskiego, Wrocław 1972.
Grzelak, Agnieszka, Egzystencja w mrokach niekończącej się nocy. O doświadczeniu powieściowych bohaterów Stanisława Przybyszewskiego, w: Przekleństwo i harmonia nieskończonego: Z zagadnień literatury Młodej Polski i epok późniejszych, red. K. Badowska, Łódź 2014.
Grzymała-Siedlecki, Adam, Z Teatru, „Kurier Warszawski” 1927, nr 70, s. 4.
Gutowski, Wojciech, Konstelacja Przybyszewskiego, Toruń 2008.
Gutowski, Wojciech, Nagie dusze i maski. O młodopolskich mitach miłości, Kraków 1997.
Irzykowski, Karol, Cudowność jako materiał poetycki; Fabrykanci historii; Leopold Staff: „Mistrz Twardowski. Pięć śpiewów o czynie”; Z niwy nowelistycznej, w: idem, Pisma rozproszone, t. 1: 1897–1922, oprac. J. Bahr, Kraków 1998.
Irzykowski, Karol, Czy wkraczamy do szczerości w poezji?; Ostrożnie z autentyzmem, w: idem, Pisma rozproszone, t. 4: 1936–1939. Ze spuścizny rękopiśmiennej, oprac. J. Bahr, Kraków 2000.
Irzykowski, Karol, Czyn i słowo oraz Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności. Lemiesz i szpada przed sądem publicznym [w sprawie St. Brzozowskiego]. Prolegomena do charakterologii, wstęp A. Lam, oprac. Z. Górzyna, Kraków 1980.
Irzykowski, Karol, Listy 1897–1944, zebr. i oprac. B. Winklowa, Kraków 1998.
Irzykowski, Karol, Mapa powojennego dramatu w Polsce, w: idem, Pisma rozproszone, t. 5: Artykuły w językach obcych. Uzupełnienia, Kraków 2001.
Irzykowski, Karol, Pierwszy bilans Przybyszewskiego i jego autorehabilitacja; Polska literatura powojenna. Próba syntezy, w: idem, Pisma rozproszone, t. 2: 1923–1931, oprac. J. Bahr, Kraków 1999.
Irzykowski, Karol, Pisma teatralne, t. 2: 1927–1929, oprac. J. Bahr, Kraków 1995.
Irzykowski, Karol, Słoń wśród porcelany. Lżejszy kaliber, oprac. Z. Górzyna, Kraków 1976.
Irzykowski, Karol, Uwagi o tzw. upadku twórczości dramatycznej w Polsce, „Scena Polska. Organ Związku Artystów Scen Polskich” 1923, nr 4–5–6.
Irzykowski, Karol, Walka o treść. Beniaminek, oprac. A. Lam, Kraków 1976.
jam [Grydzewski, Mieczysław], Przegląd Prasy. Polemika o „Mściciela”, „Wiadomości Literackie” 1927, nr 14, s. 5.
Jauksz, Marcin, Krytyka dziewiętnastowiecznego rozumu. Źródła i konteksty „Pałuby” Karola Irzykowskiego, Kraków 2015.
Jocz, Artur, Stanisława Przybyszewskiego literackie próby wyrażenia fenomenu sacrum, „Przegląd Religioznawczy” 2012, nr 4, s. 131–137.
Markiewicz, Henryk, Jak był zrobiony „Beniaminek”, w: Badania nad krytyką literacką, red. J. Sławiński, Wrocław 1974.
Matuszek, Gabriela, Stanisław Przybyszewski – pisarz nowoczesny. Eseje i proza – próba monografii, Kraków 2008.
Moi, Toril, Ibsen i ideologia modernizmu, tłum. M. Borowski, M. Sugiera, w: Ibsen. Odejścia i powroty, red. M. Borowski, M. Sugiera, Kraków 2009.
Mrówka, Adrian, Podmioty „intensywne” w powieściach Stanisława Przybyszewskiego („De Profundis”, „Synowie ziemi”, „Krzyk”), „Pamiętnik Literacki” 2016, z. 2, s. 19–46.
Mrówka, Kazimierz, Androgyniczny model „nagiej duszy” w twórczości Stanisława Przybyszewskiego, „Pamiętnik Literacki” 2012, z. 4, s. 45–55.
Paczoska, Ewa, Jak zostałem pisarzem? Aspekty etyczne polskich autobiografii literackich XIX i XX wieku, w: eadem, Prawdziwy koniec XIX wieku. Śladami nowoczesności, Warszawa 2010.
Panek, Sylwia, Krytyk w przestrzeniach literatury i filozofii. O młodopolskich wypowiedziach polemicznych Karola Irzykowskiego, Poznań 2006.
Panek, Sylwia, Mosty Karola Irzykowskiego, Poznań 2019.
Podraza-Kwiatkowska, Maria, Z rekwizytorni Stanisława Wyspiańskiego: latające, goniące chodzące trumny i ich związek z Przybyszewskim, w: eadem, Labirynty – kładki – drogowskazy. Szkice o literaturze od Wyspiańskiego do Gombrowicza, Kraków 2011.
Przybyszewski, Stanisław, Moi współcześni, Warszawa 1975.
Przybyszewski, Stanisław, Mściciel. Dramat w 3-ch aktach, Warszawa 1927.
Sheppard, Richard, Problematyka modernizmu europejskiego, tłum. P. Wawrzyszko, w: Odkrywanie modernizmu. Przekłady i komentarze, red. R. Nycz, Kraków 2004.
Winklowa, Barbara, Karol Irzykowski. Życie i twórczość, t. 1, Kraków 1987.
Wyka, Marta, Przybyszewski – powieściopisarz, w: eadem, Światopoglądy młodopolskie, Kraków 1996.
Z. W. [Wasilewski, Zygmunt], Teatr. „Mściciel” St. Przybyszewskiego, „Myśl Narodowa. Tygodnik Poświęcony Kulturze Twórczości Polskiej” 1927, nr 8, s. 17–18.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polska
https://orcid.org/0000-0002-8337-3640
literaturoznawca i filmoznawca. W 2010 r. obronił rozprawę doktorską Krytyka dziewiętnastowiecznego rozumu. Źródła i konteksty „Pałuby” Karola Irzykowskiego, nagrodzoną w Konkursie im. Konrada i Marty Górskich w 2011 r. i opublikowaną cztery lata później przez wydawnictwo Universitas. Interesuje się psychologizmem w prozie późnego wieku XIX i kształtującymi się wówczas zasadami kompozycji dzieła literackiego, adaptacjami dzieł romantycznych, realistycznych i modernistycznych oraz komiksowymi i filmowymi fabułami o dojrzewaniu na progu XXI stulecia. Stypendysta rządu francuskiego w latach 2008–2009 oraz Programu Fulbrighta w latach 2018–2019. Od 2022 r. dyrektor artystyczny Ogólnopolskiego Festiwalu Filmów Satyrycznych „Pyszadło”. Publikował m.in. w „Wieku XIX”, „Porównaniach”, „Forum Poetyki” i „Polonistyce”.
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
