Początki humanizmu w Polsce – problemy z cezurą
Abstrakt
Początki humanizmu w Polsce najwcześniej datowane są na pierwsze dekady XV w., najpóźniej na pierwsze dekady XVI stulecia, w zależności od sposobów definiowania tego zjawiska, bazy źródłowej oraz metodologii badawczej. Artykuł omawia problemy związane z ustalaniem początków humanizmu jako ruchu intelektualno-kulturowego oraz z wyborem jego wyznaczników. W tekście zwrócona została uwaga na możliwości i problemy wykorzystania do wyznaczania takiej cezury źródeł innych niż ściśle literackie. W artykule stawiana jest teza, że pierwsze ślady zainteresowań humanistycznych Polaków nie są równoznaczne z początkami humanizmu jako szerszego zjawiska. Z drugiej strony przyjęte zostało założenie, iż początek humanizmu w Polsce nie musi oznaczać objęcia przez niego wszystkich sfer kultury intelektualnej. W konkluzji stwierdzono, że trudno jest wyznaczyć konkretną datę początku humanizmu w Polsce. Cezurę taką należy raczej rozpatrywać w kategoriach przemiany pokoleniowej i można ją umieścić w szerokim przedziale od lat trzydziestych po lata sześćdziesiąte wieku XV.
Słowa kluczowe
humanizm; kultura intelektualna; cezura; XV wiek
Bibliografia
Baron, Hans, The Crisis of the Early Italian Renaissance: Civic Humanism and Republican Liberty in an Age of Classicism and Tyranny, Princeton 1955.
Biliński, Bronisław, Tradizioni italiane all’università Jagellonica di Cracovia, Wrocław 1967.
Borowski, Andrzej, Humanizm jako przedmiot współczesnej humanistyki, w: Humanizm. Historie pojęcia, red. idem, Warszawa 2009.
Brüstigerowa, Julia, Guarino a Polska, „Kwartalnik Historyczny” 1925, nr 39, z. 1.
Burke, Peter, Il Rinascimento europeo. Centri e periferie, tłum. V. Giacopini, Bari 1999.
Callimachi, Philippi, Vita et mores Gregorii Sanocei, wyd. A. Bielowski, Kraków 1893.
Catalogus codicum manuscriptorum medii aevi Latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur, t.1, red. Z. Włodek et al., Kraków 1980; t. 2, red. M. Kowalczyk et al., Wrocław 1982; t. 3, red. M. Kowalczyk et al., Wrocław 1984.
Chrzanowski, Ignacy, Kot, Stanisław, Humanizm i reformacja w Polsce. Wybór źródeł do ćwiczeń uniwersyteckich, Lwów−Warszawa−Kraków 1927.
Codex diplomaticus universitatis studii generalis cracoviensis: continet privilegia et documenta quae res gestas Academiae eiusque beneficia illustrant, t. 3, Kraków 1880.
Contieri, Nice, La fortuna del Petrarca in Polonia nei secoli XIV e XV, „Annali dell’Istituto Orientale, Sezione Slava” 1961, R. 4.
Curtius, Ernst Robert, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, tłum. i oprac. A. Borowski, Kraków 1997.
Domański, Juliusz, Scholastyka i początki humanizmu w myśli polskiej XV wieku, Warszawa 2011.
Enea Silvio Piccolomini broni poezji. Fragment listu do Zbigniewa Oleśnickiego z 27 października 1453 roku, wyd. J. Domański, Warszawa 2018.
Epistolario di Guarino Veronese, t. 2, wyd. R. Sabbadini, Venezia 1916.
Fijałek, Jan, Polonia apud Italos scholastica. Saeculum XV, Kraków 1900.
Fois, Mario, Il pensiero cristiano di Lorenzo Valla: nel quadro storico-culturale del suo ambiente, Roma 1969.
Franczak, Grzegorz, Vix imitabilis. La Griselda polacca fra letteratura e cultura popolare, Kraków−Udine 2005.
Garbacik, Józef, Ognisko nauki i kultury renesansowej (1470−1520), w: Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364−1764, t. 1, red. K. Lepszy, Kraków 1964.
Glomski, Jaqueline, Humanizm renesansowy w Krakowie a znaczenie włoskiego piśmiennictwa nowołacińskiego, „Terminus” 2000, R. 2, z. 1−2.
Glomski, Jaqueline, Patronage and Humanist Literature in the age of Jagiellons. Court and Career in the Writings of Rudolf Agricola Junior, Valentin Eck and Leonard Cox, Toronto−Buffalo−London 2007.
Gorzkowski, Albert, Paweł z Krosna. Humanistyczne peregrynacje krakowskiego profesora, Kraków 2000.
Hankins, James, Renaissance Humanism and Historiography today, w: Palgrave advances in Renaissance Historiography, red. J. Woolfson, London 2005.
Horeczy, Anna, Johannes de Ludzisko: uno studente polacco a Padova (1430−1433) e le sue raccolte di oratoria accademica, „Quaderni per la Storia dell’Università di Padova” 2017, nr 50.
Ioannis de Ludzisko Orationes, wyd. J. S. Bojarski, Wrocław−Warszawa−Kraków−Gdańsk 1971.
Ioannis Dlugossii Annales seu cronicae incliti regni Poloniae, t. 1, wyd. J. Dąbrowski, Warszawa 1964.
Kisch, Guido, Humanistic Jurisprudence, „Studies in the Renaissance” 1961, nr 8.
Koczarski, Zdzisław, The Early Knowledge of Petrarch’s Works in Medieval Poland. The Case of Jan Długosz, w: VI Ciclo di Studi Medievali. Atti del Convegno, 8–9 giugno 2020, Firenze, red. R. Dolce, S. Martini, R. Del Monte, Firenze 2020.
Koczerska, Maria, Mentalność Jana Długosza w świetle jego twórczości, „Studia Źródłoznawcze” 1971, nr 15.
Kozicka, Jadwiga, Mikołaj Lasocki, „Materiały do Historii Filozofii Średniowiecznej w Polsce” 1971, t. 4 (15).
Kristeller, Paul Oskar, Ruch humanistyczny, w: P. O. Kristeller, Humanizm i filozofia. Cztery studia, tłum. G. Błachowicz, L. Szczucki, M. Szymański, red. L. Szczucki, Warszawa 1985.
Łacina w Polsce. Średniowieczne piśmiennictwo myślicielskie. Antologia, wyd. J. Domański, Kraków 2020, http://pau.krakow.pl/index.php/pl/wydawnictwo/publikacje-on-line/inne/lacina-w-polsce-sredniowieczne-pismiennictwo-myslicielskie-antologia (d.d. 20.02.2020).
Łempicki, Stanisław, Renesans i humanizm w Polsce, w: Kultura staropolska, Warszawa 1932.
Madyda, Władysław, Johannes Longinus Długosz als Vorläufer des Humanismus in Polen, w: Renaissance und Humanismus im Mittel und Osteuropa. Eine Sammlung von Materialen, red. J. Irmscher, Berlin 1962.
Najstarsza poezja polsko-łacińska (do połowy XVI wieku), oprac. M. Plezia, Wrocław 1952.
Nardi, Bruno, Saggi sull’aristotelismo padovano dal secolo XIV al XVI, Firenze 1958.
Nauert, Charles G., Humanism and the Culture of Renaissance Europe, Cambridge 2006.
Niedźwiedź, Jakub, Panegiryk „Do Jakuba z Sienna” a początki poezji humanistycznej w Krakowie w XV wieku, „Terminus” 2013, R. 15, z. 4 (29).
Nowicka-Jeżowa, Alina, Profilo non umanistico della cultura polacca rinascimentale, w: Il rinascimento in Polonia. Atti dei colloqui italo-polacchi 1989−1992, red. J. Żurawska, Napoli 1994.
Pelc, Janusz, Renesans w literaturze polskiej. Początki i rozwój, w: Problemy literaturystaropolskiej. Seria pierwsza, red. J. Pelc, Wrocław 1972.
Perdek, Mateusz, „Oracio de laudibus et dignitate eloquencie et oratorie sciencia” Jana z Ludziska. Z dziejów piętnastowiecznego oratorstwa polskiego, http://www.mediewistyka.pl/perdek.htm (d.d. 24.02.2020).
Petrarca, Francesco, Liber sine nomine, red. G. Cascio, Firenze 2015.
Rajfura, Hanna, Jana Długosza list dedykacyjny do Katalogu arcybiskupów gnieźnieńskich, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2018, nr 62.
Revest, Clémence, La naissance de l’humanisme comme mouvement au tournant du XVe siècle, „Annales. Histoire, Sciences Sociales” 2013, nr 68/3.
Revest, Clémence, Naissance du cicéronianisme et émergence de l’humanisme comme culture dominante: réflexions pour une histoire de la rhétorique humaniste comme pratique sociale, „Mélanges de l’École française de Rome – Moyen Âge” 2013, nr 125/1.
Sabbadini, Remigio, Le scoperte dei codici latini e greci ne’ secoli XIV e XV, Firenze 1967.
Schnayder, Jerzy, Salustiuszowe echa w „Historii Polski” Długosza, „Eos” 1952/1953, t. 46, z. 2.
Segel, Harold B., Renaissance Culture in Poland: The Rise of Humanism, 1470−1543, Ithaca−London 1989.
Słowiński, Jan, Pismo humanistyczne w kręgu piętnastowiecznej Akademii Krakowskiej, „Studia Źródłoznawcze” 1994, R. 35.
Sottili, Agostino, Il Petrarca autore universitario, w: Petrarca, Venezia e il Veneto, red. G. Padoan, Firenze 1976.
Szczucki, Lech, Humanizm włoski i kultura polska, „Kultura i Społeczeństwo” 1997, t. 41, nr 1.
Ulewicz, Tadeusz, Iter Romano-Italicum-Polonorum, czyli o związkach umysłowo-kulturalnych Polski z Włochami w wiekach średnich i renesansie, Kraków 1999.
Urbański, Piotr, Polskie badania nad humanizmem − główne orientacje, w: Humanizm polski, długie trwanie, tradycje, współczesność (studia i materiały), red. A. Nowicka-Jeżowa, M. Cieński, współprac. A. Pawlak, Warszawa 2008−2009.
Witt, Ronald G., Sulle tracce degli antichi: Padova, Firenze e le origini dell’umanesimo, tłum. D. De Rosa, Roma 2005.
Włodarski, Maciej, Humanizm średniowieczny, w: Humanizm. Historie pojęcia, red. A. Borowski, Warszawa 2009.
Wyczański, Andrzej, Uniwersytet w czasach Złotego Wieku, w: Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1564−1764, t. 1, red. K. Lepszy, Kraków 1964.
Zarębski, Ignacy, Problemy wczesnego Odrodzenia w Polsce: Grzegorz z Sanoka − Boccaccio − Długosz, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1957, nr 2.
Zawadzki, Robert K., Wawrzyniec Korwin − życie i twórczość renesansowego humanisty (studium, tekst łaciński, komentarz i przekład), Częstochowa 2013.
Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0002-1000-4158
absolwentka historii i italianistyki na Uniwersytecie Warszawskim, adiunkt w Instytucie Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk. Zainteresowania badawcze autorki obejmują recepcję włoskiej kultury intelektualnej w środowisku krakowskim w XV i XVI w.
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
