Zmiany składniowe w wybranych konstrukcjach z bezokolicznikiem w średniowiecznej polszczyźnie
Abstrakt
W artykule omówiono zmiany składniowe konstrukcji z bezokolicznikiem jako podmiotem zdania w języku staropolskim. Struktury, takie jak powyszyć słuszno Syna Człowieczego, nie zostały dogłębnie zbadane w polskich badaniach historycznych. Krystyna Pisarkowa rolę bezokolicznika w takich konstrukcjach interpretowała jako jedyny podmiot formalny zdania bezosobowego. Według Barbary Bartnickiej we współczesnej polszczyźnie bezokolicznik w takich zestawieniach nie powinien być traktowany jako podmiot, lecz jako element analitycznego orzeczenia modalnego w zdaniach bezpodmiotowych, ze względu na semantyczne ograniczenia orzeczników. Zmiana syntaktyczna prowadząca do takiej interpretacji była wypadkową kilku procesów. Wskazując je, autorka odwołuje się do hipotezy Harrisa i Campbella, że istnieją trzy podstawowe mechanizmy zmiany składniowej: zapożyczenie, ekstensja i reanaliza.
Słowa kluczowe
zapożyczenie; ekstensja; reanaliza; podmiot; bezosobowość
Bibliografia
Bartnicka, B. (1982). Funkcje syntaktyczno-składniowe bezokolicznika we współczesnej polszczyźnie. Wrocław: Ossolineum.
Dubisz, S. (2007). Wpływ łaciny na język polski, Poradnik Językowy, 5, 3–13.
Dubisz, S. (2008). Rola łaciny w dziejach polszczyzny, W: S. Dubisz, I. Stąpor (red.), Wielojęzyczność. Kontakty językowe w rozwoju kultur słowiańskich (407–426), Pułtusk: Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora.
Harris, A.C., Campbell, L. (1995). Historical Syntax in Cross-Linguistic Perspective. Cambridge: Cambridge University Press.
Klemensiewicz, Z., Lehr-Spławiński, T., Urbańczyk, S. (1955). Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: PWN.
Krążyńska, Z., Mika, T., Słoboda, A. (2015). Składnia średniowiecznej polszczyzny. Konteksty – metody – tendencje. Poznań: Wydawnictwo „Rys”.
Marle, Jaap van. (2003). Elite-Governed vis-à-vis Non-Elite-Governed Contact Situations. In: B.D. Joseph, J. DeStefano, N.G. Jacobs, and I. Lehiste (eds), When Languages Collide: Perspectives on Language Conflict, Language Competition, and Language Coexistence (122–137). Columbus: The Ohio State University Press.
Masłej, D. (2020). Jak rodził się średniowieczny tekst. Tak zwane Kazania augustiańskie w perspektywie historycznojęzykowej. Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”.
Masłej, D. (2022). Dwujęzyczność średniowiecznego tekstu. Rękopis Michała z Janowca na tle innych zachowanych zabytków polsko-łacińskich. W: A. Słoboda, M. Kuźmicki (red.), Język staropolskich tekstów. Nowe odczytania, analizy, interpretacje (85–105). Poznań: Wydawnictwo „Rys”. DOI:10.48226/978-83-67287-52-4
Pisarkowa, K. (1984). Historia składni języka polskiego. Wrocław: Ossolineum.
Rutkowski, P. (2006). On How Language Coexistence May Influence Syntax: Elite-governed Change of Word Order in Polish Adjectival Expressions, Proceedings from the Annual Meeting of the Chicago Linguistic Society, Volume 42, Number 2, 141–151.
Rojszczak-Robińska, D. (2016). Staropolskie pasje: Rozmyślanie przemyskie, Sprawa chędoga, Karta Rogawskiego. Źródła – język – fabuła. Poznań: Wydawnictwo „Rys”.
Rojszczak-Robińska, D. (2018). Łacińskie źródła jako kontekst badań historycznojęzykowych, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, 74, 81–92.
Safarewicz, J. (1950). Gramatyka historyczna języka łacińskiego. Część II. Składnia. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.
Safarewicz, J. (1972). Wpływ łaciński na system gramatyczny polszczyzny. W: J. Zalewski (red.), Symbolae Polonicae in honorem Stanislai Jodłowski (145–150). Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Siatkowska, E. (1989). Historia wpływów łacińskich w językach zachodniosłowiańskich, Poradnik Językowy, 4, 229–239.
Siatkowska, E. (1992). Rola wpływów obcych w rozwoju języka na przykładzie wpływu łaciny na język czeski i polski. W: K. Handke (red.), Słowiańskie pogranicze językowe. Zbiór studiów (141–145). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Siwińska, M. (2015). Rozmyślanie przemyskie a Vita rhythmica. Korzystanie z łacińskich konstrukcji gramatycznych. W: K. Borowiec, D. Masłej, O. Ziółkowska (red.), Juwenalia historycznojęzykowe 1 (111–131). Poznań: Wydawnictwo „Rys”.
Słoboda, A. (2012). Liczebnik w grupie nominalnej średniowiecznej polszczyzny. Semantyka i składnia. Poznań: Wydawnictwo „Rys”.
Słoboda, A. (2014). Oddziaływanie łaciny i czeszczyzny na składnię liczebników w średniowiecznej polszczyźnie, Prace Filologiczne, LXV, 387–402.
Słoboda, A. (2021). Wpływ dwujęzyczności na kształtowanie się urzędowej odmiany języka – na przykładzie średniowiecznych wielkopolskich rot sądowych, Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza, 28 (1), 143–152. DOI:10.14746/pspsj.2021.28.1.10
Słoboda, A. (2022). The influence of Latin on the syntax of Old Polish numerals. In I. Mendoza, S. Birzer (eds), Diachronic Slavonic Syntax. Traces of Latin, Greek and Church Slavonic in Slavonic Syntax (37–52). Berlin: De Gruyter. DOI:10.1515/9783110651331-003
Twardzik, J., Twardzik, W. (1976). Łaciński ablativus absolutus w polskich XV-wiecznych przekładach Biblii. W: S. Urbańczyk, J. Basara, K. Rymut (red.), Studia z polskiej składni historycznej I (41–69). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Wikarjak, J., Wikarjak, T. (2019). Gramatyka opisowa języka łacińskiego, wyd. 4. Warszawa: PWN.
Wolanin, H. (2015). Gramatyka opisowa klasycznej łaciny w ujęciu strukturalnym. Kraków: Księgarnia Akademicka.
WYKAZ ŹRÓDEŁ
BZ – Biblia królowej Zofii, W: Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego. Edycja elektroniczna, red. W. Twardzik i in., Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 2006.
Com – Comestor, Historia scholastica, ed. Staropolskie apokryfy Nowego Testamentu powstała w ramach projektu Narodowego Centrum Nauki pt. Początki języka polskiego i kultury religijnej w świetle średniowiecznych apokryfów Nowego Testamentu. Uniwersalne narzędzie do badań polskich tekstów apokryficznych (nr 2017/26/E/HS2/00083), pod kierownictwem prof. UAM dr hab. Doroty Rojszczak-Robińskiej (https://apocrypha.amu.edu.pl/texts).
Dział – Kodeks Działyńskich, W: Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego. Edycja elektroniczna, red. W. Twardzik i in., Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 2006.
EwZam – Ewangeliarz Zamojskich, W: Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego. Edycja elektroniczna, red. W. Twardzik i in., Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 2006.
KazPras – Kazanie praskie, W: Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego. Edycja elektroniczna. Red. W. Twardzik i in. Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 2006.
KGn – Kazania gnieźnieńskie, W: Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego. Edycja elektroniczna. Red. W. Twardzik i in. Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 2006.
Naw – Książeczka do nabożeństwa Jadwigi księżniczki polskiej, tzw. Książeczka Nawojki, Korpus tekstów staropolskich IJP PAN, https://ijp.pan.pl/wp-content/uploads/2018/10/EwZam.pdf (dostęp 15.11.2022).
OrtMac – Ortyle z rękopisu Biblioteki Baworowskich tzw. Maciejowskiego, W: Biblioteka zabytkow polskiego piśmiennictwa średniowiecznego. Edycja elektroniczna. Red. W. Twardzik i in. Instytut Języka Polskiego PAN, Krakow 2006.
OrtOssol – Ortyle z rękopisu Biblioteki Ossolińskich, W: Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego. Edycja elektroniczna. Red. W. Twardzik i in. Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 2006.
PF – Psałterz Floriański, W: Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego. Edycja elektroniczna. Red. W. Twardzik i in. Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 2006.
RP – Rozmyślanie przemyskie, ed. Staropolskie apokryfy Nowego Testamentu powstała w ramach projektu Narodowego Centrum Nauki pt. Początki języka polskiego i kultury religijnej w świetle średniowiecznych apokryfów Nowego Testamentu. Uniwersalne narzędzie do badań polskich tekstów apokryficznych (nr 2017/26/E/HS2/00083), pod kierownictwem prof. UAM dr hab. Doroty Rojszczak-Robińskiej (https://apocrypha.amu.edu.pl/texts).
Sul – Kodeks Suleda, W: Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego. Edycja elektroniczna. Red. W. Twardzik i in. Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 2006.
VR – Vita rhythmica, ed. Staropolskie apokryfy Nowego Testamentu powstała w ramach projektu Narodowego Centrum Nauki pt. Początki języka polskiego i kultury religijnej w świetle średniowiecznych apokryfów Nowego Testamentu. Uniwersalne narzędzie do badań polskich tekstów apokryficznych (nr 2017/26/E/HS2/00083), pod kierownictwem prof. UAM dr hab. Doroty Rojszczak-Robińskiej (https://apocrypha.amu.edu.pl/texts).
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Polska
https://orcid.org/0000-0001-5590-2843
