Uwagi o sytuacji języka polskiego na „białoruskim” Polesiu na początku XX wieku w świetle powieści „Puszcza” Józefa Weyssenhoffa
Abstrakt
Celem artykułu jest zasygnalizowanie sytuacji języka polskiego – elementu polskiej kultury duchowej – w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku na Polesiu na podstawie informacji wprowadzonych przez Józefa Weyssenhoffa do powieści Puszcza. Utwór zamykający tzw. cykl litewski poświęcony został „białoruskiemu Polesiu”. Powieściowe wydarzenia rozgrywają się na obszarze byłego powiatu mozyrskiego w dorzeczu rzeki Ptycz, a więc samym sercu Polesia. Ale Puszcza stanowi nie tylko bardzo plastyczny obraz tej krainy. Autor tekstu słynący ze swej kronikarskiej dokładności w odwzorowywaniu realiów kresowych zawarł w powieści wiele interesujących faktów dotyczących funkcjonującej tu od wieków polskiej tradycji i polskiego języka. Powieść dostarcza cennych informacji na temat kondycji polskości i zróżnicowania polszczyzny pod względem jakościowym w środowisku poleskich mieszkańców.
Słowa kluczowe
język polski na Polesiu; społeczeństwo Polesia; „powieści litewskie”; Józef Weyssenhof
Bibliografia
Arkuszyn, H. (2014). Narodna leksika Zachidnoho Polissia. Łuck: Schidnojewropejskyj nacionalnyj uniwersytet imeni Lesi Ukrajinky.
Bednarczuk, L. (2010). Stosunki etnolingwistyczne na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego. W: L. Bednarczuk, Językowy obraz Wielkiego Księstwa Litewskiego: Millennium Lithuaniae MIX–MMIX (13–26). Kraków: Lexis.
Bednarczuk, L. (2018). Pogranicza polszczyzny. W: L. Bednarczuk, Początki i pogranicza polszczyzny (124–186). Kraków: Lexis.
Bronikowska, R. (oprac.). (2001). Bibliografia prac naukowych Wiaczesława Werenicza. W: J. Rieger (red.), Studia nad polszczyzną kresową, t. 10, 21–27.
Danowska, E. (2015). Józef Weyssenhoff (1860–1932) – pisarz, bibliofil, kolekcjoner. Nieznane oblicze twórcy. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Friedrich, H. (1936), Obserwacje nad mową wsi mazurskiej na Polesiu. Referat zgłoszony na 1-szy Zjazd Sprawozdawczo-Naukowy poświęcony Ziemiom Wschodnim (3–11). Reprodukcja odbitki referatu. W: J. Rieger (red.), Studia nad polszczyzną kresową, t. 9, 145–153.
Grek-Pabisowa, I., Ostrówka, M., Biesiadowska-Magdziarz, B. (2008a). Język polski na Białorusi Radzieckiej w okresie międzywojennym. Polszczyzna mówiona. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Grek-Pabisowa, I., Ostrówka, M., Biesiadowska-Magdziarz, B. (2008b). Język polski na Białorusi Radzieckiej w okresie międzywojennym. Polszczyzna pisana. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Grek-Pabisowa, I. (2017). Polskie wyspy gwarowe z przełomu XIX i XX wieku na Białorusi. Gwary późnego osadnictwa na Polesiu, Witebszczyźnie i Mohylewszczyźnie z wykazem słownictwa przedstawionym leksykograficznie. Pozyskano z https://ispan.waw.pl/ireteslaw/handle/20.500.12528/587 [dostęp: 18.11.2022].
Kieniewicz, A. (1989). Nad Prypecią, dawno temu… Wspomnienia zamierzchłej przeszłości. Wrocław: Ossolineum.
Klimczuk, F.D. (1983). Haworki Zachodniaha Palessia: Fanietyczny narys. Minsk: Nawuka i technika.
Koniusz, E. (2007). Sytuacja językowa i narodowościowa na Litwie Kowieńskiej w XIX wieku w świetle powieści Józefa Weyssenhoffa „Soból i panna”. W: M. Barański, Z. Trzaskowski (red.), Preteksty – Teksty – Konteksty (327–339). Kielce: Instytut Filologii Polskiej Akademii Świętokrzyskiej.
Koniusz, E. (2009a). Józefa Weyssenhoffa komentarze do regionalnych elementów językowych z Kowieńszczyzny zawarte w „powieściach litewskich”. W: M. Skarżyński, M. Szpiczakowska (red.), W kręgu języka. Materiały konferencji „Słowotwórstwo – słownictwo – polszczyzna kresowa” poświęconej pamięci Profesor Zofii Kurzowej,
Kraków 16–17 maja 2008 (101–113). Biblioteka „LingVariów”. t. 2. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Koniusz, E. (2009b). Sytuacja języka polskiego na Litwie na początku XX wieku w świetle powieści „Unia” Józefa Weyssenhoffa, LingVaria, IV, nr 2(8), 95–109.
Koniusz, E. (2010). Obraz polszczyzny kowieńskiej w powieściach cyklu litewskiego Józefa Weyssenhoffa. W: J. Mędelska. Z. Sawaniewska-Mochowa (red.). Językowe i kulturowe dziedzictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego. Księga jubileuszowa na 1000-lecie Litwy (251–264). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
Kozłowska-Doda, J. (2021). Tożsamość, losy i język najstarszych mieszkańców okolic Dociszek na Białorusi (na podstawie badań terenowych z przełomu XX i XXI w.), Lublin: Wydawnictwo Werset.
Leśniewska, J.E. (2008). Józef Weyssenhoff – pan na Samoklęskach, Syrach i Gołębiu. W: M. Gabryś. K. Stępnik (red.) Józef Weyssenhoff i Leon Wyczółkowski (22–55). Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Łazowska, B. (2019). Spis ludności na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej w 1919 r., Wiadomości statystyczne. The Polish Statistician, vol. 64, 10, 63–76. Pozyskano z file:///C:/Users/magda/Downloads/14-1e7f81bb-91d5-46a9-93be-af43f3cdffa4.pdf.pdf [data dostępu 23.11.2022].
Obrębski, J. (2007). Polesie. Studia etnosocjologiczne. Redakcja naukowa i wstęp Anna Engelking. Wrocław: Oficyna Naukowa.
Ossowski, L. (1932). Białoruszczyzna w „Puszczy” Józefa Weyssenhoffa, Język Polski, 17, 65–68.
Paprocki, S.J. red. (1938). I Zjazd Naukowy Poświęcony Ziemiom Wschodnim w Warszawie, 20 i 21 września 1936 r. Polesie (Sprawozdania i dyskusje). Pozyskano z http://pbc.biaman.pl/Content/4935/Syg.%20106945%20%20I%20zjazd%20naukowyn%20Polesie.pdf [data dostępu: 20.09.2022].
Piszczkowski, M. (1930). Józef Weyssenhoff: poeta przyrody. Lwów: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Piszczkowski, M. (1934). Polesie J. Weyssenhoffa, Ziemia. Ilustrowany Miesięcznik Krajoznawczy, t. 19, nr 6, 110–116.
Płusa, M. (2014). O niektórych nazwach środków lokomocji w „powieściach litewskich” Józefa Weyssenhoffa. W: L. Bednarczuk. H. Chodurska. A. Mażulis-Frydel (red.), Polono-Slavica In honorem Maria Wojtyła-Świerzowska (267–280). Kraków: Impuls.
Płusa, M. (2018). Akanie jako środek stylizacji językowej w powieściach litewskich Józefa Weyssenhoffa, Respectus Philologicus, 34 (39), 25–34.
Płusa, M. (2019a). Bołt, dorożka, trehubica – utrwalone w „Puszczy” Józefa Weyssenhoffa nazwy przyrządów służących do połowu ryb, Annaes Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 14, 157–169.
Płusa, M. (2019b). Co wiemy o polszczyźnie na „białoruskim Polesiu” na podstawie „Puszczy” Józefa Weyssenhoffa, Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, 67, 277–298.
Płusa, M. (2019c). Studia nad językiem Józefa Weyssenhoffa. Cz. 1. Język młodzieńczej korespondencji do Konstantego Marii Górskiego. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego.
Płusa, M. (2021). „Wierozub ryba jest głowiasta…” – o nazwie pewnej ryby z Polesia utrwalonej w „Puszczy” Józefa Weyssenhoffa. W: B. Osowski i in. (red.), Język w regionie, region w języku 4 (303–319). Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne.
Rouba, N. (1909). Przewodnik po Litwie i Białejrusi. Wilno. Pozyskano z https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/14687/edition/14001/content?&meta-lang=pl [data dostępu: 18.11.2022].
Rudnicki, S. (2000). Gwara polska wsi Korczunek koło Żytomierza. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Sajewicz, M. (1993). O ustalaniu przynależności językowej gwar peryferyjnych (na przykładzie gwar poleskich). W: S. Warchoł (red.), Gwary mieszane i przejściowe na terenach słowiańskich, s. 255–263. Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej.
Savchenko, A. (2009). Belarus: a perpetual borderland. Leiden: Brill.
Sipovič, Č. (1973). The Language Problem in the Catholic Church in Byelorussia from 1832 to the First World War. The Journal of Belarusian Studies 3–1. 3–40. Pozyskano z https://brill.com/view/journals/bela/3/1/article-p3_1.xml?language=en [data dostępu: 18.11.2022].
Smułkowa, E. (2002). Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Szypowska, I. (1976). Weyssenhoff. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Szypowska, I. (1985). Konstanty M. Górski, Józef Weyssenhoff. Z młodych lat. Listy i wspomnienia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Tarnacki, J. (1939). Studia porównawcze nad geografią wyrazów. Polesie-Mazowsze. Warszawa. Pozyskano z http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/docmetadata?id=36013 [data dostępu: 12.12.2022].
Tomaszewski, J. (1962). Struktura społeczna województwa poleskiego w 1931 r., Kwartalnik Historyczny, 69, z. 2, 335–359.
Werenicz, W. (1990). Posko-białoruskoje jazykowoje wzaimodiejstwije (na matieriale mazurskogo ostrownogo gowora w Polesje). W: J. Rieger (red.), Studia nad polszczyzną kresową, t. 5, s. 7–141.
Weyssenhoff, J. (1925). Mój pamiętnik literacki. Poznań: Nakład Księgarni św. Wojciecha.
Wiemer, B. (2003). Dialect and language contacts on the territory oft he Grand Duchy of Lithuania from the 15th until 1939. W: K. Braunmüller, G. Ferraresi (red.), Aspects of Multilingualism in European Language History 1(05–143). Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
WYKAZ SKRÓTÓW
ŹRÓDŁO
P – Weyssenhoff, J. Puszcza, Warszawa 1915.
SŁOWNIKI
EK – Encyklopedia Kresów, red. M. Karolczuk-Kędzierska, Kraków 2004.
PSB – Polski słownik biograficzny, t. 12 (Kapostas Andrzej – Klobassa Zręcki Karol), red. B. Leśnodorski, Wrocław1966–1967.
SJPD – Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa 1958–1969.
SGKP – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1880–1914.
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Polska
https://orcid.org/0000-0001-6528-3417
