Pojęcie heterografii ideograficznej w języku japońskim
Abstrakt
W językoznawstwie japońskim, w opisie języka ojczystego, nadal używa się wielu tradycyjnych terminów gramatycznych, które nie mają nadal odpowiedników o charakterze bardziej ogólnym, uniwersalnym, dających się przenieść na grunt teoretycznego językoznawstwa, ukształtowanego na Zachodzie. Takie zdecydowanie relatywistyczne terminy są powiązane zwłaszcza z dziedziną grafemiki, w obrębie której struktura, funkcje i zakres użycia pisma ideograficznego są opisywane wciąż w sposób tradycyjny. Jednym z takich pojęć, jest mający postać tetrady sinojapońskiej, wyrażenie dōkun-iji 同訓異字, które należy interpretować, bardziej uniwersalnie, jako przykład heterografii ideograficznej wyrazów rdzennie japońskich. Zjawisko to wiąże się w sposób szczególny nie tylko z heterografią, ale również z polisemią i homonimią jednostek języka, należących do obu jego płaszczyzn semiotycznych, a mianowicie płaszczyzny substancjalnie fonicznej i płaszczyzny substancjalnie grafemicznej. Szczególna sytuacja japońszczyzny polega na tym, że uwzględnienie obu tych płaszczyzn w opisie struktury języka i jego leksykonu prowadzi do konieczności konsekwentnie bilateralnego ujmowania wyrazów rdzennie japońskich, jako połączenia zapisu ideograficznego bądź ideograficzno-sylabograficznego oraz fonicznego kształtu danego leksemu. Tym samym, zarówno homonimia, jak i synonimia, interpretowane muszą być na obu wymienionych tu płaszczyznach struktury języka, co w fonocentrycznych opisach języka, powszechnie praktykowanych we współczesnym językoznawstwie teoretycznym, może stanowić zasadniczą trudność.
Słowa kluczowe
pismo japońskie, ideogramy sinojapońskie, wariancje zapisu ideograficznego, homonimia, polisemia
Bibliografia
Źródła leksykograficzne:
Atarashii kokugo hyōki handobukku [Nowe kompendium pisma japońskiego (wyd. VII)] (red. Sanseidō Henshūjo) 2015. Tōkyō: Sanseidō. [新しい国語表記ハンドブック（第七版）2015. (三省堂編修所編). 東京: 三省堂.]
Daikangorin [Wielki słownik wyrazów sinojapońskich Daikangorin, dosł. „Wielki las słów sinojapońskich”] Kamata Tadashi, Yoneyama Toratarō 1992. Tōkyō: Taishūkan shoten. [大漢語林1992. 鎌田正, 米山寅太郎. 東京: 大修館書店]
Gakken Kan-Wa daijiten (kijōban) [Wielki słownik ideogramów sinojapońskich (wydanie podręczne)] (red.) Tōdō Akiyasu 1995. Tōkyō: Gakushū Kenkyūsha. [学研漢和大字典（机上版）1995. 藤堂明保 (編). 東京: 学習研究社]
Gendai gengogaku jiten [Słownik językoznawstwa współczesnego] (red.) Tanaka Harumi 1987. Tōkyō: Seibidō. [現代言語学辞典1985. 田中春美 (編). 東京: 成美堂.]
Gengogaku daijiten [Wielki słownik językoznawstwa (tom VI)] (red.) Kamei Takashi, Kōno Rokurō, Chino Eiichi 1995. Tōkyō: Sanseidō. [言語学大辞典（第六巻）1995. 亀井孝, 河野六郎, 千野栄一 (編). 東京: 三省堂.]
Kadokawa Shin-jigen (kaiteiban) [Nowy słownik etymologii ideogramów sinojapońskich [wydawnictwa] Kadokawa (wydanie poprawione), dosł. „Nowe źródło znaków chińskich”]. (red.) Ogawa Tamaki, Nishida Taichirō, Akatsuka Kiyoshi 1993. Tōkyō: Kadokawa shoten. [角川新字源（改訂版）1993. 小川環樹, 西田太一郎, 赤塚忠 (編). 東京: 角川書店.]
Kanji gogen jiten [Słownik etymologiczny znaków chińskich] Tōdō Akiyasu 1990. Tōkyō: Gakutōsha. [漢字語源辞典（藤堂明保）1964. 東京: 學燈社.]
Kanji no tsukaiwake tokiakashi jiten [Słownik wariantów zapisu ideograficznego] Enmanji Jirō 2016. Tōkyō: Kenkyūsha. [漢字の使い分けときあかし辞典（円満字二郎）2016.京都: 研究者.]
Kanken kanji jiten [Słownik znaków Kanken] (red. Nihon kanji kyōiku shinkōkai) 2001. Kyōto: Nihon kanji kyōiku shinkōkai. [漢検漢字辞典（日本漢字教育振興会編）2001.京都: 日本漢字教育振興会.]
Meikyō kokugo jiten [Słownik języka japońskiego niczym przejrzyste zwierciadło] (red. Kitahara Yasuo) 2003. Tōkyō: Taishūkan shoten. [明鏡国語辞典（北原保雄編）2003. 東京: 大修館書店.]
Moji hyōki no kyōiku [Nauczanie ideogramów i ich zapisu] 2003. Tōkyō: Kokuritsu Kokugo Kenkyūjo. [文字・表記の教育 2003. 東京: 国立国語研究所.]
Nelson, A.N. (ed.). (1962 (1984)). The Modern Reader’s Japanese-English Character Dictionary (red. Andrew Nathaniel Nelson) 1962 (1984). Rutland, Tokyo: Charles E. Tuttle Company.
Nihongo nōryoku shiken kanji handobukku (teiseiban) [Podręcznik pisma sinojapońskiego dla zdających egzaminy testowe (wyd. popr.)] 2011. Tōkyō: Aruku. [日本語能力試験漢字ハンドブック （改訂版） 2011. 東京: アルク]
Polański, K. (red.). (1999). Encyklopedia językoznawstwa ogólnego (red.) Kazimierz Polański 1999. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Spahn, M., Hadamitzky, W. (ed.) (1994). Japanese Character Dictionary. With Compound Lookup via Any Kanji (red.) Mark Spahn, Wolfgang Hadamitzky 1994. Boston: Cheng & Tsui Company.
Opracowania:
Heinz, A. (1978). Dzieje językoznawstwa w zarysie. Warszawa: PWN.
Huszcza, R. (2011a). Monolingwalna i kontrastywna charakterystyka japońszczyzny w leksykografii, Lexicographica Iapono-Polonica, I, 153–176.
Huszcza, R. (2011b). Wschodnioazjatycki krąg cywilizacji pisma – lingwistyczna analiza pojęcia. W: L. Sudyka (red.), Orientalia Commemorativa (115–132). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Huszcza, R. (2012a). Pismo japońskie jako zagadnienie lingwistyki teoretycznej i stosowanej. W: B. Kubiak Ho-Chi, Japonia w Polsce (202–232). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Huszcza, R. (2012b). Gramatykalizacje japońszczyzny. Warszawa: Wydawnictwo Wydziału Polonistyki UW.
Karlgren, B. (1971). Sound and Symbol in Chinese. Hongkong: Hong Kong University Press.
Okimori T. et al. (2011). Zukai Nihon no moji [Pismo japońskie z ilustracjami]. Tōkyō: Sanseidō. [沖森卓也 2011. 『図解日本の文字』. 東京: 三省堂.]
Pietrow, J.A. (2013a). Sinojapońska odmiana pisma chińskiego – podstawy etymologii grafemicznej. W: R. Huszcza, J.A. Pietrow, B.T. Wojciechowski (red.), Studia z językoznawstwa japońskiego (139–165). Warszawa : Wydawnictwo Wydziału Polonistyki UW.
Pietrow, J.A. (2013b). Model opisu leksykograficznego w słowniku „Gakken Kan-Wa daijiten”, Lexicographica Iapono-Polonica, II, 311–326.
Pietrow, J.A. (2013c). Synonimia jako narzędzie opisu leksykograficznego w japońskiej leksykografii jednojęzycznej na przykładzie słownika Shūeisha, Lexicographica Iapono-Polonica, II, 213–234.
Seeley, Ch. (1991). A history of writing in Japan. Honolulu: University of Hawai’i Press
Tōdō A. (1971). Kanji to sono bunka-ken [Pismo chińskie i jego sfera kulturowa]. Tōkyō: Kōseikan. [藤堂明保 1971. 『漢字とその文化圏』. 東京: 光生館.]
Tōdō A. (2007). Kanji no kigen [Geneza pisma chińskiego]. Tōkyō: Kōdansha. [藤堂明保2007.『漢字の起源』. 東京: 講談社.]
Weinsberg, A. (1983). Językoznawstwo ogólne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Wiślicki, J. (2011). Homonimia i heterografia jako problem leksykografii japońskiej, Lexicographica Iapono-Polonica, I, 237–251.
Zamorski, J. (2013). Wyrazy, nazwy, znaki: zagadnienie „jednostek językowych” w najdawniejszych zabytkach wschodnioazjatyckiej leksykografii, Lexicographica Iapono-Polonica, II, s. 53–70.
