Składnia frazeologizmów o funkcjach przymiotnika (zarys problematyki)
Abstrakt
Głównym przedmiotem artykułu są frazeologizmy pełniące funkcję przymiotników (np. cały i zdrowy, pierwszy lepszy, jaki taki, starej daty, całą gębą), nieco uwagi poświęcono jednak także związkom, które bywają używane zarówno adiektywnie, jak i adwerbialnie (np. na medal, pod adresem, do białego rana, na czarną godzinę, pi razy oko). Została scharakteryzowana ich składnia wewnętrzna, czyli relacje między komponentami, oraz składnia zewnętrzna, czyli funkcje w wypowiedzeniu. Ze względu na budowę obie grupy jednostek tworzą zbiory bardzo zróżnicowane. Analiza wypowiedzeń pokazuje, że wśród wyrażeń przymiotnikowych są jednostki: – zajmujące tylko pozycję przyrzeczownikową (będące w zdaniu przydawkami), np. od siedmiu boleści, spod ciemnej gwiazdy, świeżo upieczony, z krwi i kości, czystej wody; – zajmujące pozycję przyrzeczownikową lub przyłącznikową (będące w zdaniu przydawkami lub orzecznikami), np. pod psem, cały w skowronkach, w czepku urodzony, nadgryziony zębem czasu, zamknięty na cztery spusty. Te ostatnie mogą być użyte również w apozycji, jako przydawki dopełniające, oraz w pozycji przyorzeczeniowej.
Słowa kluczowe
polska frazeologia, semantyka, funkcja atrybutywna
Bibliografia
Austin, J.L. (1993). Zmysły i przedmioty zmysłowe. W: tenże, Mówienie i poznawanie. Wykłady i rozprawy filozoficzne (401–541). Tłum. B. Chwedeńczuk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bańkowski, A. (2000). Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bąba, S., Liberek, J. (2001). Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Heinz, A. (1988). Kategorie przejściowe (pośrednie) w języku. W: tenże, Język i językoznawstwo. Wybór prac (102–118). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
ISJP – Bańko, M. (red.) (2000). Inny słownik języka polskiego, t. 1–2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Klemensiewicz, Z. (1969). Zarys składni polskiej. Wyd. VI. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kosek, I. (2010). Fleksja i składnia związków frazeologicznych – stan badań, problemy opisu i perspektywy. W: S. Bąba, K. Skibski, M. Szczyszek (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Teoria. Zagadnienia ogólne (57–76). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Kuryłowicz, J. (1987). Kilka uwag o tzw. gramatyce transformacyjno-generatywnej. W: tenże, Studia językoznawcze. Wybór prac opublikowanych w języku polskim (43–47). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Labocha, J. (1995). Gramatyka polska. Składnia. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Lewicki, A.M. (1986a). Składnia związków frazeologicznych, Biuletyn PTJ z. XL, 75–83.
Lewicki, A.M. (1986b). Słownik a gramatyka w leksykograficznym opisie związków frazeologicznych. W: M. Basaj (red.), Typy opisów gramatycznych języka. Materiały polsko-czeskiej sesji naukowej, Jabłonna 15-17 listopada 1983 (157–170). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Lewicki, A.M. (2002). Syntaktyczne aspekty frazeologii. W: Z. Krążyńska, Z. Zagórski (red.), Poznańskie Spotkania Językoznawcze X (47–54). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
NKPP – Świrko, S. (oprac.) (1978). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 4. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
SJPDor – Doroszewski, W. (red.) (1962). Słownik języka polskiego, t. 4. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
SWO – Sobol, E. (red.) (1997), Słownik wyrazów obcych. Wydanie nowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Szober, S. (1966). Gramatyka języka polskiego. Wyd. VII. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Topolińska, Z. (1984). Składnia grupy imiennej. W: Z. Topolińska (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia (301–386). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
USJP – Dubisz, S. (red.) (2003). Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Zakrzewska, E. (1988). Cechy przymiotników w funkcji niepodstawowego wyrażenia predykatywnego. W: R. Grzegorczykowa, B. Klebanowska (red.), Studia nad językiem polskim (41–53). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Zaron, Z. (2009). Problemy składni funkcjonalnej. Warszawa: BEL Studio.
Instytut Filologii Polskiej, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin Polska
https://orcid.org/0000-0002-0321-2485
