2023-05-11

Następny numer „Prac Filologicznych. Literaturoznawstwo” chcemy poświęcić zagadnieniu cenzury w literaturze, kulturze, a także w innych obszarach sztuki.

W potocznym i dominującym rozumieniu cenzura jest traktowana przede wszystkim, jeśli nie wyłącznie, jako instytucja politycznej reglamentacji i opresji. Trudno nie zgodzić się z tym przekonaniem. Kryje ono jednak w sobie założenie, że zależność  pomiędzy twórczością a cenzurą ma charakter statyczny. Naszym celem jest więc  przemyślenie i wzbogacenie dotychczasowych ujęć tematu cenzury. Chodziłoby o pokazanie, że relacja twórczość – cenzura jest w istocie dynamiczna, co znaczy: nieporównanie bardziej złożona i subtelna niż się to powszechnie wydaje. Pozornie „martwą” instytucję cenzury (szczególnie w pewnych momentach i okresach historycznych) trzeba traktować jako aktywnego reżysera / aktora na scenie literatury i sztuki.

Na ponowne przemyślenie zasługuje również drugie ogólne przeświadczenie na jej temat   – łączenie cenzury wyłącznie z władzą zaborczą i totalitarnymi systemami politycznymi, chociaż cenzura istniała i funkcjonowała także w innych układach. Dobitnym przykładem takiej sytuacji jest polskie dwudziestolecie międzywojenne (ówczesna cenzura zrodzona przez wprawdzie coraz bardziej autorytarny, ale jednak nie totalitarny ustrój polityczny). Początki kontroli myśli i ograniczania wolności słowa sięgają zresztą antyku i czasów przednowożytnych i dotyczą również kwestii obyczajowych czy religijnych, a dysponentami kryteriów i praktyk nadzoru bywały rozmaite urzędy,  środowiska i osoby.

 Celem nowego numeru byłoby zatem  rozważenie pluralizacji  znaczenia cenzury oraz nawarstwionych i krążących wokół niej mitów, a także analiza mniej oczywistych powodów i mechanizmów cenzurowania.  Zapraszamy zatem do uważnego spojrzenia badawczego na cenzurę jako istotny problem i podmiot kultury, na rolę, jaką odegrały / odgrywają w komunikacji literackiej i społecznej cenzorski ołówek i cenzorskie nożyczki. Mamy nadzieję, że będzie to też okazja do przyjrzenia się figurze cenzora jako dysponenta znaczeń.

Katalog możliwych do podjęcia problemów jest bardzo rozległy. Chcemy zaproponować namysł nad następującymi – wskazanymi przykładowo – kwestiami szczegółowymi, zachęcając, jak zawsze, do poszerzenia zestawu problemów badawczych oraz ich reprezentacji w tekstach literackich i tekstach kultury:

- instytucja cenzury w perspektywie historycznej – w różnych epokach historycznych i systemach politycznych

- instytucja cenzury w ujęciu „geograficznym” – w różnych krajach i kulturach

- wielorakie odmiany cenzury: polityczna, religijna, obyczajowa

- cenzor jako „współtwórca” utworów literackich i dzieł artystycznych

- interpretacja różnorodnych gatunkowo świadectw zmagań pisarzy (szerzej: twórców) z cenzurą (diariuszowych, eseistycznych, nawet poetyckich)

- problematyka autocenzury, autor jako własny cenzor, tekstowe ślady autocenzurowania

- cenzor jako potencjalny czytelnik wpisany w tekst, gra z cenzurą / cenzorem

- cenzura jako pretekst rozwiązań artystycznych i kontekst pisania

- problem „mowy więziennej” i inne strategie obrony przed cenzurą

- wpływ cenzury na książkę już wydrukowaną (np. ingerencje cenzury klasztornej i ich znaczenie dla wczesnonowożytnych księgozbiorów)

- ślady ingerencji cenzorów jako świadectwa recepcji i lektury dawnej książki

- narzędzia i instrukcje dla cenzorów (np. Index librorum prohibitorum)

- ofiary cenzury i ich losy (teksty i autorzy)

- autocenzura odbiorcy / cenzura własna odbiorcy (cenzura jako część procesu lektury)

- cenzura wobec postępu technologicznego (dawniej i dziś)

- edytorzy i wydawcy jako „cenzorzy”

- kontrola rodzinna a losy pisarskich archiwów

- różne narracje o cenzurze

- akta cenzury jako dokumenty oraz jako świadectwa lektury i interpretacji literatury polskiej

Zachęcamy także do nadsyłania artykułów do stałego działu „Pożytki filologiczne”, gdzie publikujemy oryginalne interpretacje utworów i przekładów albo nowe omówienia kwestii badawczych. Redakcja zastrzega sobie jednak prawo do przesunięcia tekstów niezwiązanych z tematem numeru do kolejnych roczników, w zależności od wielkości naboru.

Artykuły o objętości od 22 do 37 tysięcy znaków (razem z pojedynczymi spacjami) można składać do 15 kwietnia 2024 roku za pośrednictwem naszej strony internetowej. Złożenie tekstu wymaga wcześniejszej rejestracji. Prosimy w związku z tym o uważne zapoznanie się z „Wytycznymi dla Autorów”.