Nazwy pożywienia w gwarach grodzieńskich świadectwem historycznej wielojęzyczności subregionu
Abstrakt
Przedmiotem artykułu są nazwy pożywienia w gwarach grodzieńskich rozpatrywane jako świadectwo wielokulturowej i wielojęzycznej przeszłości i tradycji subregionu, który przez ponad 500 lat stanowił jeden obszar i został rozdzielony granicą państwową w 1948 r. Podstawą do egzemplifikacji i analizy posłużyły gwarowe źródła leksykograficzne rejestrujące leksykę grodzieńską, a także materiały z eksploracji terenowych autorki przeprowadzonych na tym obszarze w latach 2015–2019. Analiza wybranych leksemów pozwala wnioskować o zetknięciu się w gwarach grodzieńskich różnych systemów językowych, przewadze leksyki prasłowiańskiej o wyraźnych cechach wschodniosłowiańskich i obecności polonizmów o białoruskich cechach gwarowych, a także nieznacznej liczby lituanizmów i jidyszyzmów.
Słowa kluczowe
kulinaria, kontakty językowe, interferencja, zapożyczenia leksykalne, Grodno
Bibliografia
Adamowski, J., Tymochowicz, M. (red.). (2018). Dziedzictwo kulinarne w kontekstach tradycyjnych i współczesnych. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Akacka, E.M. (2004). Wybrane słownictwo dotyczące żywienia człowieka. Różnice pokoleniowe w mowie mieszkańców Białegostoku. W: H. Sędziak (red.), Polszczyzna mówiona mieszkańców miast. Księga referatów z konferencji językoznawczej w Białymstoku (177–185), Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Ananiewa, N. (2017). Nazwy potraw w polskich gwarach na Litwie, Białorusi i Syberii wobec przemian cywilizacyjnych, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, LXIV, 5–12.
Baranowski, I.T. (1908). Podlasie w przededniu Unii Lubelskiej: trzy studia z dziejów społeczno-ekonomicznych, Przegląd Historyczny, 7 (3), 299–321.
Boryś, W. (2007). Etymologie słowiańskie i polskie. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Czerwiński, T. (2014) Pożywienie kluczem do poznania kultury – uwagi o jadle pogranicza mazowiecko-litewsko-białoruskiego. W: K. Snarski, A. Żułpa (red.), W krainie wielu tradycji. Badania etnograficzne na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim z XX i początkach XXI wieku, (257–271). Warszawa–Suwałki: Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Muzeum Okręgowe w Suwałkach, Fundacja Slawistyczna.
Domitrak, J. (2020). Co jedzą i jak gotują Polacy na Brasławszczyźnie?, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, LXVIII, 31–54.
Falińska, B. (1991). Z badań nad regionalizmami w słownictwie kulinarnym. W: K. Handke, (red.), Regionalizmy w języku familijnym (79–88). Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Glinka, S., Smułkowa, E. (1965). Dorobek językoznawstwa dotyczący Białostocczyzny w latach 1944–1964, Rocznik Białostocki, 5, 137–161.
Glinka, S., Smułkowa, E. (1981). Stan i perspektywy badań dialektologicznych regionu Białostockiego, Rocznik Białostocki, 14, 373–383.
Jakubowski, J. (1935). Powiat grodzieński w XVI w. (mapa z tekstem). W: Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, z. III. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 99–114.
Klemensiewicz, Z. (1965). Historia języka polskiego. Warszawa: PWN.
Konczewska, K. (2019). Szlachta grodzieńska na początku XXI wieku – język i tożsamość. Zarys problematyki, LingVaria, XIV 1 (27), 183–199. DOI: 10.12797/LV.14.2019.27.12
Konczewska, K. (2021a). Polacy i język polski na Grodzieńszczyźnie. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
Konczewska, K. (2021b). Zapożyczenia polskie w szesnastowiecznych ruskich Aktach Grodzieńskiego Sądu Ziemskiego. W: L. Bednarczuk, W. Boryś, M. Stachowski (red.), Księga pamiątkowa profesora Stanisława Urbańczyka w 110. rocznicę urodzin, (141–153). Kraków: Wydawnictwo Lexis.
Maryniakowa, I., Rembiszewska, D.K., Siatkowski, J. (2014). Różnojęzyczne słownictwo gwarowe Podlasia, Suwalszczyzny i północno-wschodniego Mazowsza. Warszawa: Instytut Slawistyki PAN.
Pelcowa, H. (2019). Ludowe nazewnictwo kulinarne w interpretacji pokoleniowej (na wybranych przykładach z Lubelszczyzny), Poradnik Językowy, 1 (760), 33–44.
Pelcowa, H. (2020). Nazwy potraw w gwarach Lubelszczyzny (na wybranych przykładach). W: T. Lisowski i in. (red.), Verba multiplicia veritas una. Prace dedykowane Profesor Alicji Pihan-Kijasowej, t. 2, (103–118). Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”.
Przymuszała, L., Świtała-Trybek, D. (2021). Leksykon dziedzictwa kulinarnego Śląska. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Rembiszewska, D.K. (2018). Nazwy potraw w południowo-wschodniej Małopolsce jako przejaw kontaktów językowych (bandurzak, lewasz, proziak), Studia Pigoniana [online], 1, 137–145. [udostępniono 2.9.2021]. DOI 10.12775/SP.2018.008
Rembiszewska, D.K., Siatkowski, J. (2018). Pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie. Studia wyrazowe. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Skorowidz (1924). Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. V, Województwo białostockie. Warszawa.
Smułkowa, E., Wygonnaja, L. (1972). Z zagadnień rozwarstwienia semantycznego w słownictwie gwarowym (na przykładzie białoruskiej leksyki rolniczej), Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, 12, 301–306.
Straczuk, J. (2013). Cmentarz i stół. Pogranicze prawosławno-katolickie w Polsce i na Białorusi. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Witaszek-Samborska, M. (2005), Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Woolhiser, C. (2008). Convergent and Divergent Innovation in the Belarusian Dialects of the Bialystok and Hrodna Regions. W: C.Y. Bethin, D.M. Bethea (ed.), A Sociolinguistic Border Impact Study, vol. I: Linguistics (245–264). Bloomington: Slavica Publishers.
Zakhutska, O. (2018). Słownictwo kulinarne gwary polskiej wsi Dorohań w Żytomierskiem, Slavia Orientalis, LXVII 2, 325–349.
Zdaniukiewicz, A.A. (1996). O spornej sprawie ugrupowania dialektów i gwar polskich w Polsce północnej i o próbie jej rozwiązania, Studia Dialektologiczne, I, 141–148.
Wykaz skrótów
AGWB – Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, red. S. Glinka, A. Obrębska-Jabłońska, J. Siatkowski, t. 1. Wrocław 1980.
KSGP – Kartoteka Słownika gwar polskich zdeponowana w Instytucie Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.
MatSciasz – T. Sciaškovič, Materyjaly da sloŭnika Hrodzienskaj voblasci, Minsk 1972.
SCych – A. Cychun, Skarby narodnaj movy, Hrodna 1993.
SEB – Etymalahičny sloŭnik bielaruskaj movy, red. V.U. Martynaŭ, H.A. Cychun, R.M. Maĺko, Minsk, 1978–2010.
SEJPBor – W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
SEJPBr – A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927 (i nast.).
SEJPS – F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1952.
SEL – W. Smoczyński, Słownik etymologiczny języka litewskiego, Vilnius 2007.
SER – A.G. Preobrazhenskiï, Ėtimologicheskiĭ slovarʹ russkogo i͡azyka. Moskva: Gosudarstvennoe
izdatelʹstvo inostarnnykh i nat͡sionalʹnykh slovareĭ. Reprint s izdaniâ 1910–1914, Moskva 1958.
SPZB – Sloŭnik bielaruskich havorak paŭnočna-zachodniaj Bielarusi i jaje pahraničča, red. J. Mackievič, Minsk 1979–1986.
SSciasz – T. Sciaškovič, Sloŭnik Hrodzienskaj voblasci, Minsk 1983.
Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków Polska
https://orcid.org/0000-0002-3605-9974
