Blisko czy daleko? o względności językowej kategoryzacji przestrzennej


Abstrakt

Artykuł nawiązuje do badań nad językową interpretacją relacji przestrzennych, zwłaszcza do antropologicznych ujęć kategoryzacji przestrzennej. Analiza dotyczy jednej z podstawowych opozycji: ‘blisko – daleko’, we współczesnym języku polskim. Zasadniczym celem publikacji jest zaś przybliżenie problemu kognitywnej ambiwalencji tych kategorii: zarówno ich poznawczej wyrazistości, jak i ich względności oraz rozmytych granic. Zagadnienie jest omawiane na podstawie danych ze słowników współczesnej polszczyzny oraz wybranych tekstów.

Słowa kluczowe

relacje przestrzenne, somatyzmy, kategorie rozmyte, ambiwalencja kognitywna

Adamowski, J. (red.). (2005a). Przestrzeń w języku i w kulturze. Analizy tekstów literackich i wybranych dziedzin sztuki. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Adamowski, J. (red.). (2005b). Przestrzeń w języku i w kulturze. Problemy teoretyczne. Interpretacje tekstów religijnych (41–60). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Apresjan, J. (1980). Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka (Z. Kozłowska, A. Markowski, tłum.). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.

Berezowicz, E. (2005). O sposobach wyrażenija opozicii „daleko–blizko” w ruskoj narodnoj jazykowoj tradicii. W: J. Adamowski (red.), Przestrzeń w języku i w kulturze. Problemy teoretyczne. Interpretacje tekstów religijnych (41–60). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Będkowska-Kopczyk, A. (2005). Kategoria przestrzeni a konceptualizacja i komunikacja uczuć pozytywnych i negatywnych. W: J. Adamowski (red.), Przestrzeń w języku i w kulturze. Problemy teoretyczne. Interpretacje tekstów religijnych (149–164). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Filar, D., Głaz, A. (1996). Obraz ręki w języku polskim i angielskim. W: R. Grzegorczykowa, A. Pajdzińska (red.), Językowa kategoryzacja świata (199–220). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Filar, D., Łozowski, P. (2018). Gramatyka i leksykalizacja pojęć a językowy obraz świata. Szkic o ekwiwalencji kognitywnej. Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 30, 69–90.

Grzegorczykowa, R., Laskowski, R., Wróbel, H. (1984). Gramatyka współczesnego języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Grzegorczykowa, R., Waszakowa, K. (red.). (2000). Studia z semantyki porównawczej, cz. 1: Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Grzegorczykowa, R. (2005). Nazwy wymiarów jako określenia cech psychicznych człowieka. W: J. Adamowski (red.), Przestrzeń w języku i w kulturze. Problemy teoretyczne. Interpretacje tekstów religijnych (25–40). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Hall, E.T. (1997). Ukryty wymiar (T. Hołówka, tłum.). Warszawa: Muza.

Johnson, M. (1987). The Body in the Mind: The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason. Chicago: University of Chicago Press.

Kosecki, K. (2005). Metafory i metonimie czasoprzestrzeni. W: J. Adamowski (red.), Przestrzeń w języku i w kulturze. Problemy teoretyczne. Interpretacje tekstów religijnych (91–100). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Krawczyk, A. (1982). Części ciała jako tworzywo semantycznej struktury związków frazeologicznych (na materiale gwarowym). W: M. Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. 1 (135–143). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

Lakoff, G., Johnson, M. (1988). Metafory w naszym życiu (T. Krzeszowski, tłum.). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Lakoff, G., Johnson, M. (1999). The Philosophy in the Flesh: The Embodient Mind and Its Challenge to Western Thought. New York: Basic Books.

Langacker, R.W. (2009). Gramatyka kognitywna. Wprowadzenie (E. Tabakowska i in., tłum.). Kraków: Universitas.

Linde-Usiekniewicz, J. (2000a). Określenia wymiarów w języku polskim. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.

Linde-Usiekniewicz, J. (2000b). Polskie przymiotniki wymiaru głęboki–płytki. W: R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa (red.), Studia z semantyki porównawczej, cz. 1: Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne (137–148). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Linde-Usiekniewicz, J. (2005). Przestrzeń w języku i językoznawstwie. W: J. Adamowski (red.), Przestrzeń w języku i w kulturze. Problemy teoretyczne. Interpretacje tekstów religijnych (13–26). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Lyons, J. (1989). Semantyka (A. Weinsberg, tłum.), t. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Maciejewski, W. (1996). O przestrzeni w języku: studium typologiczne z językiem polskim w centrum. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.

Mazur, D., Morzyńska-Wrzosek, B. (red.). (2016). Przestrzeń w kulturze współczesnej. Język, media, architektura, t. 2. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.

Mazur, D., Morzyńska-Wrzosek, B. (red.). (2019). Przestrzeń w kulturze współczesnej. Przestworza. Literatura i konteksty kulturowe, t. 5. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.

Michow, E. (2013). Studia nad frazeologią somatyczną języka polskiego i bułgarskiego. Kielce: GlobalTranslator CUiT.

Pajdzińska, A. (1990). Antropocentryzm frazeologii potocznej, Etnolingwistyka, 3, 59–68.

Pietrzak-Porwisz, G. (2007). Metonimia i metafora w strukturze szwedzkich somatyzmów hjӓrta ‘serce’, ansikte ‘twarz’ i hand ‘ręka’. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Przybylska, R. (2002). Polisemia przyimków polskich w świetle semantyki kognitywnej. Kraków: Universitas.

Przybylska, R. (2005). Strategie konceptualizacji wymiaru przestrzennego ‘przód–tył’. W: J. Adamowski (red.), Przestrzeń w języku i w kulturze. Problemy teoretyczne. Interpretacje tekstów religijnych (61–72). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Przybylska, R. (2006). Spacjalizacja czasu w przyimkowych frazach temporalnych. Regularności i nieregularności. W: A. Dąbrowska, A. Nowakowska (red.), Język a kultura, t. 19, Czas – język – kultura (45–59). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Szadura, J. (2017). Czas jako kategoria językowo-kulturowa w polszczyźnie. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Talmy, L. (1983). How language structures space. W: H. Pick, L. Acredolo (red.), Spatial Orientation (255–319). New York: Plenum.

Tuan, Y.F. (1987). Przestrzeń i miejsce (A. Morawińska, tłum.). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Waszakowa, K. (2017). Kognitywno-komunikacyjne aspekty słowotwórstwa. Wybrane zagadnienia opisu derywacji w języku polskim. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.

Wierzbicka, A. (1975). Rozważania o częściach ciała. W: E. Janus (red.), Słownik i semantyka. Definicje semantyczne (91–103). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

Wierzbicka, A. (2010). Coś wspólnego dla wszystkich języków (rozmowa Agnieszki Krzemińskiej z Anną Wierzbicką), Polityka, 49 (2785), 72.

Whorf, B.L. (2004). Model „uniwersum” Indian. W: G. Godlewski, A. Mencwel, R. Sulima (red.), Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów (83–89). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Wojtyła-Świerzowska, M. (2006). Słownictwo czasu i przestrzeni. W: A. Dąbrowska, A. Nowakowska (red.), Język a kultura, t. 19: Czas – język – kultura (67–72). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Pobierz

Opublikowane : 2021-12-30


Filar, D. (2021). Blisko czy daleko? o względności językowej kategoryzacji przestrzennej. Prace Filologiczne, 76, 111–128. https://doi.org/10.32798/pf.848

Dorota Filar 
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Wydział Humanistyczny, Instytut Filologii Polskiej, Katedra Semantyki, Pragmatyki i Teorii Języka  Polska
https://orcid.org/0000-0003-4692-8894