Od empatii do refleksji etycznej. Polska literatura dla dzieci i młodzieży (XIX–XXI wiek) w perspektywie kulturowych studiów nad zwierzętami – wybrane problemy


Abstrakt

Celem artykułu jest analiza modyfikacji przedstawiania tematyki zwierzęcej w polskiej literaturze dla dzieci i młodzieży w kontekście kulturowych studiów nad zwierzętami (CAS). Autorka koncentruje się głównie na polskiej prozie XXI wieku, ale przy pomocy narzędzi kulturowych studiów nad zwierzętami omawia też wybrane starsze teksty, począwszy od XIX wieku. Punktem wyjścia artykułu jest założenie, że postawa empatii wobec zwierząt, wpisana w większość dzieł literackich dla dzieci i młodzieży, może stać się podstawą do dalszej refleksji etycznej. Przedmiotem analizy są teksty, w których centrum znajdują się takie aspekty relacji człowiek – zwierzę jak łowiectwo, leczenie i ochrona zwierząt (np. kliniki weterynaryjne, sanktuaria, rezerwaty), eksploatacja zwierząt użytkowych (kopalnie, wojsko), a także kwestie etyczne związane z jedzeniem mięsa.

Słowa kluczowe

zwierzęta; studia nad zwierzętami; relacja człowiek – zwierzę; literatura dziecięca i młodzieżowa; posthumanizm

Abramowska, J. (2010). Pisarze w zwierzyńcu. Wydawnictwo Poznańskie.

Adams, J. C. (2009). Post-meateating. In T. Tyler & M. Rossini (Eds.), Animal encounters (pp. 45–72). Brill.

Adams, J. C. (2010). The sexual politics of meat: A feminist vegetarian critical theory. Continuum.

Axer, J., & Bujnicki, T. (Eds.). (2012). Wokół W pustyni i w puszczy. W stulecie pierwodruku powieści. TAiWPN Universitas.

Bahdaj, A. (1982). Gdzie twój dom, Telemachu? Krajowa Agencja Wydawnicza.

Baratay, É. (2012). Le point de vue animal : Une autre version de l’histoire. Le Seuil.

Barcz, A. (2016). Realizm ekologiczny. Od ekokrytyki do zookrytyki w literaturze polskiej. Śląsk.

Bentham, J. (1789). An introduction to the principles of morals and legislation. T. Payne and Son.

Boguszewska, H. (1946). Nigdy nie zapomnę. Spółdzielnia Wydawnicza „Wiedza”.

Brzechwa, J. (2017, July 12). Wacky Ducky (M. Kazmierski, Trans.). In M. Kazmierski, Brzechwa, Fredro, Tuwim: Poland’s most entertaining educators? Culture.pl. Retrieved December 12, 2020 from https://culture.pl/en/article/brzechwa-fredro-tuwim-polands-most-entertaining-educators. (Original work published 1939).

Budrewicz, Z. (2016). Uchwycić przyrodę „na gorącym… tropie.” In D. Michułka & R. Waksmund (Eds.), Dydaktyka i łowy. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Władysławowi Dynakowi (pp. 217–234). Oficyna Wydawnicza Atut.

Centkiewicz, C., & Centkiewicz, A. (1949). Odarpi, syn Egigwy. Nasza Księgarnia.

Centkiewicz, C. (1937). Anaruk, chłopiec z Grenlandii. Czytelnik.

Combrzyńska-Nogala, D. (2017). Skutki uboczne eliksiru miłości. Literatura.

Czabanowska-Wróbel, A. (2013). [Ta dziwna] instytucja zwana literaturą dla dzieci. Historia literatury dla dzieci w perspektywie kulturowej. Teksty Drugie, 143(5), 13–24.

Derrida, J. (2008). The animal that therefore I am. (D. Wills, Trans., M.-L. Mallet, Ed.). Fordham University Press. (Original work published 2006).

Diamond, C. (1978). Eating meat and eating people. Philosophy, 53(206), 465–479.

Dygasiński, A. (1908). Przyjaciel koni. Powiastka. Komitet Damski Warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami.

Fabicka, J. (2016). Rutka. Agora.

Fiedler, A. (1952). Mały Bizon. Książka i Wiedza.

Francione, G. (2020). Introduction to animal rights: Your child or the dog? (A. Watson, Foreword). Temple University Press.

Gawryluk, B. (2004). Kaktus, dobry pies. Literatura.

Gawryluk, B. (2006a). Kaktus, szukaj! Literatura.

Gawryluk, B. (2006b). Kaktus, wierny przyjaciel. Literatura.

Gawryluk, B. (2007). Dżok. Legenda o psiej wierności. Literatura.

Gawryluk, B. (2012). Baltic. Pies, który płynął na krze. Literatura.

Gawryluk, B. (2015). Klifka. Opowieść o foczce, która szukała mamy. Literatura.

Giżycki, K. (1959). Nil, rzeka wielkiej przygody. Nasza Księgarnia.

Golding, W. (1954). Lord of the Flies. Faber and Faber.

Gortat, G. (2009). Szczury i wilki. Nasza Księgarnia.

Grabowski, J. (1966). Czarna owieczka. Nasza Księgarnia.

Groński, R. M. (1987). Wystawa psów. In Po co właściwie trzymać psa? (pp. 31–42). Nasza Księgarnia.

Groński, R. M. (2010). Szlemiel. Nowy Świat.

Gzyra, D. (2014). Zwierzęta w reklamie mięsa. Kultura Popularna, 42(4), 8–19.

Hoły-Łuczaj, M. (2015). Posthumanizm. Między metafizyką a etyką. Kultura i Wartości, 11(1), 45–61.

Hübben, K. (2016). Good to love or good to eat? Ethical and ideological implications of hunting, killing and the consumption of anthropomorphic animals in popular picture books. Problemy Wczesnej Edukacji, 12(3), 48–57. https://doi.org/10.5604/01.3001.0009.4842.

Jakubowicz-Prokop, Z. (2014). Zooptykon. O zwierzętach i ludziach w dziewiętnastowiecznych ogrodach zoologicznych. In A. Barcz & M. Dąbrowska (Eds.), Zwierzęta, gender i kultura. Perspektywa ekologiczna, etyczna i krytyczna (pp. 153–166). E-naukowiec.

Jaques, Z. (2015). Children’s literature and the posthuman: Animal, environment, cyborg. Routledge.

Jarzyna, A. (2019). Post-koiné. Studia o nieantropocentrycznych językach (poetyckich). Wydawnictwo UŁ.

Justyniarski, T. (2013). Psie troski, czyli o wielkiej przyjaźni na cztery łapy i dwa serca. Poligraf.

Justyniarski, T. (2016). Mój przyjaciel bocian. Poligraf.

Kern, L. J. (1963). Ferdynand Wspaniały. Nasza Księgarnia.

King-Smith, D. (1985). Babe: The gallant pig. Crown.

Koc, K. (2007). Czy Kali może być „Inny”, czyli W pustyni i w puszczy w szkole. Polonistyka, 8, 45–52.

Konopnicka, M. (1893). Nasza szkapa. W: Na drodze. Gebethner i Wolff.

Korczak, J. (2005). King Matt the First (R. Lourie, trans, E. R. Codel, introd.). Vintage. (Original work published 1922).

Kosowska, E. (1998). W pustyni i w puszczy – śladami europocentryzmu. In L. Ludorowski (Ed.), W kręgu arcydzieł literatury młodzieżowej. Interpretacje – przekłady – adaptacje (pp. 47–73). Wydawnictwo UMCS.

Koszutska, H. (1951). Psia służba. Czytelnik.

Kowalska, A., & Jasionowska, O. (2017). Hej, Szprotka! Wytwórnia.

Kownacka, M. (1957). Rogaś z Doliny Roztoki. Nasza Księgarnia.

Kozioł, M. (2014). Skrzynia władcy piorunów. The Facto.

Kozyra-Pawlak, E. (2015). Liczypieski. Nasza Księgarnia.

Kruczyński, Z. (2014). Piękne, wolne, ginące. In M. Kotyczka (Ed.), Śmierć zwierzęcia. Współczesne zootanatologie (pp. 21–38). Wydawnictwo UŚ.

Lang, A. (2017). Sznurek. Wydawnictwo Literackie.

Leszczyński, G. (2006). Kulturowy obraz dziecka i dzieciństwa w literaturze drugiej połowy XIX i w XX w. Wybrane problemy. Wydział Polonistyki UW.

Leszczyński, G. (2016). „Zwierzęta pełne wolności drzemią spokojnie tej nocy.” Podszyte dzieckiem biblijne bestiarium. In A. Mik, P. Pokora, & M. Skowera (Eds.), Czytanie menażerii. Zwierzęta w literaturze dziecięcej, młodzieżowej i fantastycznej (pp. 21–30). Wydawnictwo SBP.

Locke, J. (2007). Some thoughts concerning education. Dover Publications. (Original work published 1693).

Maleszka, A. (2016). Porwanie. Znak Emotikon.

Małecki, W., Pawłowski, B., & Sorokowski, P. (2016). Literary fiction influences attitudes toward animal welfare. PLOS ONE, 12(2). https://doi.org/10.1371/journal.pone.0172328.

Marcinów, M. (2015). Schizofretki i kotpulsywni psychopaci. Znak, 720, 26–33.

Mazan, L. (1990). Ty znać Nel? Ty słyszeć o Staś? Przekrój, 2361, 20.

Mik, A., Pokora, P., & Skowera, M. (2016). Słowo wstępne. In A. Mik, P. Pokora, & M. Skowera (Eds.), Czytanie menażerii. Zwierzęta w literaturze dziecięcej, młodzieżowej i fantastycznej (pp. 9–17). Wydawnictwo SBP.

Musierowicz, M. (1975). Małomówny i rodzina. Akapit Press.

Nosek, A. (2015). Żubr i Puszcza Białowieska. In W przestrzeniach universum i regio. Wiersze dla dzieci współczesnych pisarzy regionu podlaskiego – interpretacje (pp. 193–202). Wydawnictwo UwB.

Nussbaum, M. (2006). Social contracts and three unsolved problems of justice. In Frontiers of justice: Disability, nationality, species membership (pp. 9–95). Harvard University Press.

Olszewska, B. (2016). Motywy myśliwskie i łowieckie w Płomyku (1913–1939). In D. Michułka & R. Waksmund (Eds.), Dydaktyka i łowy. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Władysławowi Dynakowi (pp. 347–358). Oficyna Wydawnicza Atut.

Ossendowski, F. A. (1932). Przygody Jurka w Afryce. Polska Zjednoczona.

Ossendowski, F. A. (1946). Jasnooki łowca. T. Gieszczykiewicz.

Oziewicz, T. (2019). Awaria elektrowni. Dwie Siostry.

Pałasz, M. (2012). Sposób na Elfa. Skrzat.

Papuzińska, J. (1981). Inicjacje literackie. Problemy pierwszych kontaktów dziecka z książką. WSiP.

Piechota, D. (2018). Realizm empatyczny pozytywistów. In E. Łoch, D. Piechota, & A. Trześniewska (Eds.), Między empatią a okrucieństwem (pp. 71–98). WN Katedra.

Piekarska, M. K. (2007). Dzika. Nowy Świat.

Piotrowska, E. (2017). Wojtek. Żołnierz bez munduru. Święty Wojciech.

Pisarski, R. (1967). O psie, który jeździł koleją. Ruch.

Prus, B. (1886). Placówka. Gebethner i Wolff.

Przymanowski, J. (1964). Czterej pancerni i pies. Wydawnictwo MON.

Rąbkowska, E. (2019). Od Robinsona do Neli Małej Reporterki. Recykling dziecięcego marzenia o podróży i przygodzie. Dzieciństwo. Literatura i Kultura 1(1), 206–220. https://doi.org/10.32798/dlk.18.

Ramachander, A. (1992). Little pig. Viking.

Ryrych, K. (2017). Łopianowe pole. Adamada.

Samojlik, T. (2010). Żubr Żorż. Zakład Badania Ssaków PAN.

Samojlik, T. (2011). The last bison (Biuro Tłumaczeń Kaczka Studio, Trans.). Mammal Research Institute, Polish Academy of Sciences. (Original work published 2009).

Samojlik, T. (2012). Ryjówka przeznaczenia. Kultura Gniewu.

Samojlik, T. (2013). Norka zagłady. Kultura Gniewu.

Samojlik, T. (2015). Powrót Rzęsorka. Kultura Gniewu.

Samojlik, T. (2016a). Żubr Pompik. Kolory jesieni. Media Rodzina.

Samojlik, T. (2016b). Żubr Pompik. Letni zmierzch. Media Rodzina.

Samojlik, T. (2016c). Żubr Pompik. Tropy na śniegu. Media Rodzina.

Samojlik, T. (2016d). Żubr Pompik. Zapach wiosny. Media Rodzina.

Sat-Okh. (1958). Ziemia słonych skał. Czytelnik.

Sehested, C. (2012). Tabu w książkach z obrazkami. O rozmawianiu z dziećmi na temat książek. In B. Sochańska & J. Czechowska (Eds.), Tabu w literaturze i sztuce dla dzieci (pp. 19–28). Media Rodzina.

Sienkiewicz, H. (1917). In desert and wilderness (M. A. Drezmal, Trans.). Little, Brown, and Company. Retrieved December 12, 2020 from http://www.gutenberg.org/cache/epub/30365/pg30365.html. (Original work published 1911).

Singer, P. (2002). Animal liberation (3rd ed.). HarperCollins.

Skowera, M. (2014). (Nie)jedzenie zwierząt – wersja dla dzieci. Wakat, 24–25(1–2). Retrieved December 12, 2020 from http://wakat.sdk.pl/niejedzenie-zwierzat-wersja-dla-dzieci/.

Szczygielski, M. (2013). Arka czasu, czyli wielka ucieczka Rafała od kiedyś przez wtedy do teraz i wstecz. Stentor.

Szczygielski, M. (2014). Tuczarnia motyli. Bajka.

Szczygielski, M. (2017). Serce Neftydy. Latarnik.

Szklarski, A. (1957). Tomek w krainie kangurów. Śląsk.

Szklarski, A. (1958). Tomek na czarnym lądzie. Śląsk.

Świętochowski, A. (1896). Woły. In Pisma I: Obrazki powieściowe. G. Gebethner i Spółka.

Taborska, A. (2018). Włóczykij. Prószyński i S-ka.

Turaj-Kalińska, K. (2001). Mały biały samiec. Dekada Literacka, 11–12, 91–95.

Wajrak, A. (2015). Wilki. Agora.

Wajrak, A. (2017). Lolek. Agora.

Wajrak, A., & Samojlik, T. (2016). Umarły las. Agora.

Wajrak, A., & Samojlik, T. (2017). Nieumarły las. Agora.

Wajrak, A., & Samojlik, T. (2018). Zew padliny. Agora.

Waksmund, R. (2016). „Pewien król polował w wielkim lesie… .” In D. Michułka & R. Waksmund (Eds.), Dydaktyka i łowy. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Władysławowi Dynakowi (pp. 113–144). Oficyna Wydawnicza Atut.

Wernichowska, B. (1975). Człowiek, który kochał zwierzęta. Przekrój, 10, 23.

White, E. B. (1952). Charlotte’s web. Harper and Brothers.

Widzowska-Pasiak, A. (2015). Psierociniec. Wilga.

Wieslander, J. (2005). Mamma Moo goes down a slide. Natur och Kultur. (Original work published 2003).

Włodarczyk, A. (2017). PSYgoda na czterech łapach. Diuna w Himalajach. Helion.

Zechenter, W. (1949). Wilk z partyzantki. L. J. Jaroszewski.

Zespół Realizatorów Filmowych „Syrena” (prod.). (1966–1970). Czterej pancerni i pies [Four tank-men and a dog] [Television series]. TVP.


Opublikowane : 2020-12-31


Rąbkowska, E. (2020). Od empatii do refleksji etycznej. Polska literatura dla dzieci i młodzieży (XIX–XXI wiek) w perspektywie kulturowych studiów nad zwierzętami – wybrane problemy. Dzieciństwo. Literatura I Kultura, 2(2), 12-36. https://doi.org/10.32798/dlk.627

Ewelina Rąbkowska  ewelina.rabkowska@365.koszykowa.pl
Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy – Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego  Polska
https://orcid.org/0000-0001-5080-5999

Ewelina Rąbkowska – dr, kieruje Muzeum Książki Dziecięcej (działem specjalnym Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy – Biblioteki Głównej Województwa Mazowieckiego). Jej zainteresowania naukowe obejmują literaturę dziecięcą i młodzieżową, literaturę wspomnieniową oraz kulturowe studia nad zwierzętami. Kontakt: ewelina.rabkowska@365.koszykowa.pl.






Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Polityka Open Access
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Dzieciństwa. Literatury i Kultury” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons – Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Oznacza to, że:

  • mogą być udostępniane i cytowane pod warunkiem jednoznacznego i klarownego wskazania autora/autorki/autorów/autorek przywoływanego tekstu;
  • nie można korzystać ze środków prawnych lub technologicznych, które ograniczałyby innych w wykorzystywaniu tekstu na warunkach określonych w licencji.

Więcej informacji: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode.pl