2022-02-09

 

Na marginesie twórczości? Twórcy i twórczynie kultury dorosłych – wyjątkowo dla dzieci i młodzieży

W kolejnym numerze czasopisma „Dzieciństwo. Literatura i Kultura” chcemy przyjrzeć się tekstom kultury twórców i twórczyń, którzy na co dzień kierowali lub kierują swoje dzieła do osób dorosłych, jednak wyjątkowo zwrócili się do publiczności dziecięcej i młodzieżowej. Bierzemy pod uwagę rozmaite dziedziny twórczości: literaturę, teatr, sztuki wizualne, film czy też muzykę. Zarówno w historii kultury, jak i w ostatnich latach nie brakuje tego typu przypadków. Utwory literackie – prozatorskie i poetyckie – dla młodych czytelników można znaleźć w dorobku Jamesa Joyce’a, Williama Faulknera, Margaret Atwood, Leszka Kołakowskiego, Agnieszki Osieckiej czy Olgi Tokarczuk. Filmy dla widowni dziecięcej i młodzieżowej wyreżyserowali – od lat związani wyłącznie z produkcjami dla widzów dorosłych – m.in. Agnieszka Holland, Martin Scorsese, Spike Jonze oraz Guillermo del Toro. Czesław Mozil z Grajkami Przyszłości wydali album z piosenkami dla dzieci, Dorota Miśkiewicz wraz z grupą muzyczną Kwadrofonik – płytę z adresowanymi do młodych odbiorców tekstami Juliana Tuwima, do których muzykę skomponował Witold Lutosławski. Krzysztof Penderecki stworzył radiową operę dla dziecięcego audytorium (do libretta Ewy Szelburg-Zarembiny), a Polska Opera Królewska podjęła się realizacji projektu Zróbmy operę! (Let’s Make an Opera!) Benjamina Brittena – przedsięwzięcia, które w działania twórcze włącza same dzieci. Piotr Ratajczak wyreżyserował spektakle teatralne oparte na powieściach Adama Bahdaja, Piotr Cieślak – inscenizację Opowiadań dla dzieci Isaaca Bashevisa Singera, Agnieszka Glińska – teatralne adaptacje Pippi Pończoszanki Astrid Lindgren oraz Wiedźm Roalda Dahla. Mikołaj Mikołajczyk wymyślił choreografię do spektaklu tanecznego dla młodych widzów. Salvador Dali, Yayoi Kusama i Ralph Steadman zilustrowali Carrollowskie Przygody Alicji w Krainie Czarów, w pracowni malarskiej i rzeźbiarskiej słynnej uczelni artystyczno-rzemieślniczej Bauhaus powstawały zabawki… przykłady można by mnożyć.

Jakie miejsce zajmują tego typu teksty kultury w kulturze ogólnej, bezprzymiotnikowej? Czy odzwierciedlają tendencje artystyczne i zjawiska kulturowe właściwe kulturze danego okresu i miejsca? W jaki sposób można by je rozpatrywać w kontekście głównego nurtu twórczości poszczególnych pisarzy i pisarek, reżyserów i reżyserek, kompozytorów i kompozytorek…? Niemal pół wieku temu Marilyn Apseloff (1973, s. 137) zwróciła uwagę, że teksty literatury dziecięcej tworzone przez ludzi zajmujących się na co dzień pisaniem dla dorosłych są najczęściej utworami niezwykle osobistymi, tworzonymi z myślą o dzieciach, które znają pisarze; czy tę hipotezę można by odnieść także do twórców i twórczyń związanych z innymi dziedzinami kultury? I czy potwierdziłaby się w realiach rynkowych XXI wieku?

Dyskurs naukowy i zwyczaje akademickie bardzo często, a może wręcz: zazwyczaj, ostro rozgraniczają kulturę „dla dorosłych” i tę „dla dzieci i młodzieży”. Dowodzą tego osobne – by nawiązać do określenia zaproponowanego w latach 70. XX wieku przez Jerzego Cieślikowskiego – opracowania naukowe, kursy uniwersyteckie czy konferencje naukowe. Rzadko zdarza się, by oba systemy kulturowe zostały uwzględnione łącznie. Nieprzypadkowo używamy tu pojęcia systemu; jak dowodził Itamar Even-Zohar (1990/2007, s. 349), „system bardzo rzadko ma charakter unisystemu; siłą rzeczy stanowi on polisystem – system wielokrotnie złożony, układ rozmaitych systemów przecinających się i częściowo nakładających na siebie, wykorzystujących jednocześnie różne opcje, a przy tym funkcjonujących jako jedna całość o określonej strukturze, której elementy są od siebie współzależne”. W ten właśnie sposób rozumiemy systemy kulturowe, w ramach których rozróżniamy system kultury dorosłej i system kultury dziecięcej. Opisywane przez Evena-Zohara systemy tworzą hierarchię, często są wobec siebie opozycyjne – i tak też przeważnie postrzegane jest to, co dziecięce, w odniesieniu do tego, co dorosłe. Teoria polisystemów pozwala jednak spojrzeć na ten „dziecięcy” i ten „dorosły” jak na fenomeny o otwartej strukturze, połączone ze sobą złożonymi sieciami relacji. Sam Even-Zohar zaznacza (choć swoje badania poświęca innym dziedzinom), że „[...] literatury dziecięcej nie da się analizować jako zjawiska sui generis, ale związanego z literaturą dla dorosłych [...]” (s. 351).

W tym ujęciu ciekawa wydaje się pozycja w polisystemie kulturowym utworów kierowanych do dzieci czy młodzieży, ale kreowanych przez twórców i twórczynie kojarzonych z produkcją dla dorosłych. Po pierwsze, ze względu na swój charakter teksty te znajdują się gdzieś pomiędzy systemem kultury dorosłej i tej dziecięcej; funkcjonują obok tekstów pisanych pierwotnie dla dorosłych, ale niejako zawłaszczonych przez literaturę dla młodych ludzi, uproszczonych wersji klasyków literatury pięknej, ale też powieści young adult często czytanych także przez dorosłych. Po drugie zaś, jako że system kultury dorosłej stawiany jest zazwyczaj wyżej w hierarchii, twórcy i twórczynie dla dorosłych kierujący swoje dzieła do młodych osób potencjalnie przyczyniają się do migracji elementów kultury dziecięcej w stronę centrum całego polisystemu, rozumianego także jako rynek książki (i – dodajmy – nie tylko książki).

Warto zaznaczyć, że tekstom tym nie poświęca się tyle samo uwagi, rzadko doczekują się naukowych opracowań, co mogłoby wskazywać na fakt, że zajmują peryferyjne miejsce na mapie kulturowego polisystemu. Teoria polisystemów stawia pytania m.in. o to, dlaczego dochodzi do takiego transferu między systemami, ich centrum i peryferiami, a także w jaki sposób do niego dochodzi w poszczególnych przypadkach. Proponujemy zatem namysł nad tym zagadnieniami w kontekście tekstów stanowiących część systemu kultury dziecięcej, ale autorstwa twórców i twórczyń, którzy bez wątpienia przynależą do systemu kultury dorosłej.

Interesuje nas także, jaki wpływ na charakter czy przyczyny transferów między systemami kultury dorosłej i dziecięcej mają procesy mające swoje źródło w dyskursie lub ideologii kultury oficjalnej, takie jak selekcja treści, ich dystrybucja, kanonizacja, manipulacja nimi itd. Trudno nie brać ich pod uwagę szczególnie wtedy, gdy w grę wchodzą kulturowe wytwory dla dzieci, funkcjonujących przecież w scentralizowanym systemie edukacji.

Zapraszamy również do przesyłania tekstów niezwiązanych z tematem numeru do działów Varia i Artykuły recenzyjne.

Termin zgłaszania artykułów: 30.06.2022 r.

 

Even Zohar, I. (1990/2007). Teoria polisystemów. Przestrzenie Teorii, 7, s. 347-367.

Apseloff, M. (1973). Children’s books by famous writers for adults. Children’s Literature, 2, 130–138. https://doi.org/10.1353/chl.0.0231.